Mâm cỗ cổ truyền tại đền Dâu. Ảnh: Minh Thu/Vietnam+.

Đền Dâu nằm ở giữa phố Hàng Quạt. Đây là một dãy phố nhỏ bé nằm trong khu phố Hà Nội. Phố vốn chạy qua phần đất của thôn Thuận Mỹ, tổng Thuận Mỹ, huyện Thọ Xương, kinh thành Thăng Long cũ.

Xa xưa nữa, phần đất này vốn là một dải đất nằm bên bờ sông Tô Lịch, nơi có những bãi dâu tằm trải dài tít tắp bên những ngôi nhà tranh tre nứa lá của những người nông dân quanh năm tảo tần trồng lúa, chăn tằm, dệt lụa.

Trăm năm vật đổi sao dời, cảnh vật nay đà đổi khác. Duy chỉ có ngôi đền cổ tương truyền ra đời từ thuở ấy mang tên gọi là đền Dâu là vẫn còn hiện hữu. Đền vốn là nơi thờ phụng đức Quốc Tổ Lạc Long Quân và 18 đời vua Hùng còn gọi là Thập bát Hùng Vương. Sang đời nhà Lê, đền khởi thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh và mới mang thêm tên chữ là đền Thuận Mỹ.

Ngày tết Thượng nguyên tháng giêng, bắt đầu từ sáng sớm tinh mơ, trong gian bếp nhỏ đền Dâu, các bếp lửa đã rực sáng, và cả không gian nơi đây thấm đẫm mùi hương thơm của các món xào nấu, cỗ bàn. Dịp này đầu năm mới, đền Dâu thường sửa soạn tới trên trăm mâm cỗ, để trước là dâng cúng Quốc Tổ, dâng cúng 18 vị vua Hùng và hội đồng Thánh Mẫu, sau là đãi đằng đệ tử nhà đền và các vị khách thập phương giàu lòng ái mộ.

Trải biết bao nhiêu dời đổi, mâm cỗ đền Dâu vẫn cứ được sắp sửa theo đúng lối truyền thống của người Hà Nội cổ, bất di bất dịch, có chăng là chỉ thay đổi mấy món rau canh theo mùa theo tiết mà thôi. Lệ này được định vị từ thời cụ thủ từ Trang Công Thịnh và truyền lại cho tới giờ đây.

Tiếc là cụ bà của cụ thủ từ, vốn cũng là con dân của làng giò chả Ước Lễ nổi tiếng với nghề nấu cỗ truyền thống, cũng đã sớm quy tiên. Tuy nhiên, Đài Hà Nội vẫn còn giữ lại đôi ba hình ảnh của hai vợ chồng cụ Trang Công Thịnh trong đám cỗ đền Dâu gần ba mươi năm trước. […]

Kỹ càng, sạch sẽ, thơm ngon và tinh tế, đó chính là những đặc trưng nổi bật của các món cỗ đền Dâu. Ví như việc chọn nguyên liệu thực phẩm chẳng hạn. Thịt gà phải là thịt gà sống thiến, đâu có dễ kiếm trên thị trường Hà Nội thời buổi này. Thịt gà sống thiến thì vừa chắc vừa thơm vừa giòn. Luộc là phải luộc chín tới, không để vỡ da nát thịt mà cũng không cho lòng đào đọng tiết. […]

Bát bóng nấu trong đám cỗ đền Dâu thường là bát bóng nấu chần. Nghĩa là nấu không có chân tẩy rau quả. Bát bóng chần xưa nay chỉ xuất hiện trong những đám cỗ nhà giàu sang ở Hà Nội. Miếng bóng thăn nở đều, trắng ngà, được tẩy kỹ bằng nước vo gạo nếp, rượu nếp và gừng tươi, được tẩm ướp cùng nước mắm ngon và hạt tiêu bắc, trước khi cho vào nồi canh sôi to lửa rồi vớt ra thật nhanh.

Nồi nước canh bóng trong vắt như nước mưa, thơm lừng mùi xương gà ninh với nấm hương, tôm he, thịt nạc thăn. Muốn có được nồi nước dùng trong theo đúng lối cổ thì thịt và xương phải rửa sạch, chần kỹ, ninh nhỏ lửa, mở vung, hớt bọt liên tục. Bây giờ, ở Hà Nội nấu được bát bóng ngon thật cũng không đơn giản. […]

Món nộm bao giờ cũng là món được hoàn thiện sau cùng trước giờ dâng cúng. Nguyên liệu chính để làm món nộm cổ truyền đền Dâu chính là su hào, cà rốt và dưa chuột, khác hẳn với món nộm đu đủ nạo sẵn bán dạo trên các phố. Và tất thảy chúng đều được thái bằng tay, không quá to e cứng, cũng không quá nhỏ e nát.

Gia vị trộn nộm cũng chỉ là giấm, đường, tỏi, ớt, vừng lạc, song được rang giã đúng độ, gia giảm khéo léo. Và đặc biệt, món nộm đền Dâu không hề dùng tới một chút mì chính nào mà vẫn đạt tới độ chua ngọt rất mềm mại vừa vặn. […]

Cách bày cỗ của đền Dâu vẫn giữ nguyên theo lề lối cổ được truyền lại từ cụ cựu thủ từ Trang Công Thịnh trên những chiếc mâm gỗ sơn then cũ kỹ. Các món được tôn cao trên những chiếc bát nhỏ, xếp xen kẽ theo màu sắc, gửi gắm cái ước muốn mâm cao cỗ đầy, ấm no thịnh vượng của người dân đất Việt.

Nét đặc biệt của mâm cỗ Thượng nguyên đền Dâu là bao giờ cũng có thêm một khay xôi gấc, bánh chưng, chè kho gợi nhớ hương xuân vị tết vẫn còn vương vấn giữa đất trời Hà Nội khi chưa qua kỳ trung tuần tháng Giêng. Bánh chưng gói chặt tay, luộc thật rền. Xôi gấc tra đường kính vừa vặn, thơm phức mùi mỡ gà. Chè kho đậu đãi quấy thật kỹ trên bếp than củi, ngọt sắc khẩu vị người Hà Nội cổ, ngát thơm mùi vừng rang lấm tấm rắc bên trên.

Mâm cỗ đền Dâu với đầy đủ sơn hào hải vị của đất trời xứ Bắc dâng lên các bậc vương thánh thể hiện tấm lòng tôn kính của con nhang đệ tử đền Dâu với những lời cầu ước sang một năm mới nhân khang vật thịnh, làm ăn tấn tài vượng lộc, nhà nhà ấm no, hạnh phúc.

Khi cỗ bàn đã tương đối hoàn tất thì trên ngôi chính điện, đã diễn ra những lễ thức cầu cúng tết Thượng nguyên dân gian trang trọng và cũng rất vui tươi, rạng rỡ, với những bài ca, điệu múa mang đậm sắc thái tín ngưỡng dân gian của người Việt trong đạo Mẫu, một tín ngưỡng bản địa tối cổ có sức sống trường tồn qua không gian và thời gian, bất chấp biết bao đổi thay của thời cuộc và thế sự.

Ngày tết Thượng nguyên là ngày tết đầu tiên sau Tết Nguyên đán cổ truyền năm mới, là lễ tiết đầu tiên trong bốn lễ tiết quan trọng của đạo Mẫu. Lễ thiên quan Thượng nguyên tháng Giêng, lễ địa quan Trung nguyên tháng tư, lễ thủy quan Hạ nguyên tháng bảy và lễ tất niên tháng chạp.

Mục đích của ngày lễ Thượng nguyên là cầu cho khởi đầu năm mới an lành suôn sẻ, dân giàu nước mạnh, gia đình no đủ, an vui.

Người xưa truyền lại mấy lời tâm nguyện mang tính răn dạy hậu thế như sau:

“Trời được đạo thì trong

Đất được đạo thì yên

Nước được đạo thì đầy

Vạn vật được đạo thì sinh sôi

Con người được đạo thì ấm no hạnh phúc”.