Trấn áp băng đảng, El Salvador trả 'cái giá' đắt

Khi MS-13 điều hành khu phố Las Margaritas - một trong những thành trì của băng đảng này ở El Salvador, người dân cần tuân thủ một số quy tắc để có thể sống sót.

Họ không được mặc áo số 8 vì có liên quan tới băng đảng đối thủ 18th Street, không được mang nhãn hiệu giày thể thao mà thành viên các băng đảng dùng, và trong mọi trường hợp, không được gọi cảnh sát.

“Mọi người không thể khiếu nại với cảnh sát”, Sandra Elizabeth Inglés - một cư dân lâu năm - nói. “(Các thành viên băng đảng) trở thành bên có thẩm quyền trong hệ thống này”.

El Salvador, quốc gia nhỏ nhất Trung Mỹ, từng được mệnh danh là “thủ phủ giết người”, khi là một trong những nơi có tỷ lệ giết người cao nhất thế giới bên ngoài vùng chiến sự.

Tuy nhiên, kể từ khi chính phủ ban bố tình trạng khẩn cấp nhằm dập tắt bạo lực băng đảng và triển khai lực lượng quân đội, quốc gia này trải qua sự chuyển biến đáng chú ý.

Giờ đây, trẻ em chơi bóng đá đến tận chiều tối tại nơi từng là bãi cỏ của các băng đảng. Bà Inglés thu thập đất trồng cây cạnh tòa nhà bỏ hoang, nơi người dân nói từng sử dụng cho hoạt động giết người của các băng nhóm.

Số vụ giết người giảm mạnh. Các nhà phân tích cho biết những khoản tống tiền người dân và doanh nghiệp cũng giảm.

“Bạn có thể đi lại tự do. Có quá nhiều sự thay đổi”, bà Inglés nói.

Tuy nhiên, các nhà phê bình cho biết đi kèm thành tựu đó, El Salvador cũng phải trả giá không thể đo lường: Bắt giữ hàng loạt người vô tội, xói mòn quyền tự do dân sự và đất nước rơi vào tình trạng cảnh sát ngày càng chuyên quyền.

Dẫu vậy, hầu hết người dân El Salvador sẵn sàng chấp nhận cái giá này. Khảo sát cho thấy đại đa số người dân quốc gia Trung Mỹ đã chán nản với băng nhóm tội phạm, ủng hộ tổng thống và các biện pháp này, theo New York Times.

An toàn và tự do hơn

Với tỷ lệ tán thành khoảng 90%, Tổng thống El Salvador, Nayib Bukele, trở thành một trong những nhà lãnh đạo nổi tiếng nhất thế giới và có người hâm mộ trên khắp Tây bán cầu.

Người Honduras đã hô vang tên vị lãnh đạo 41 tuổi và cổ vũ ông tại lễ nhậm chức của tổng thống nước này vào năm ngoái. Khảo sát cho thấy người dân Ecuador, nơi bạo lực gia tăng, đánh giá cao ông Bukele hơn cả lãnh đạo nước họ.

Cuộc sống của người dân El Salvador thay đổi sau khi chính phủ tìm cách trấn áp băng đảng. Ảnh: New York Times.

Giữa lúc các chính trị gia từ Mexico đến Guatemala cam kết đi theo cách tiếp cận của ông Bukele, một số chuyên gia lo ngại El Salvador sẽ trở thành hình mẫu nguy hiểm: Hy sinh các quyền tự do dân sự để đổi lấy sự an toàn.

Chính phủ El Salvador đã bắt giữ hơn 65.000 người trong năm qua, có cả trẻ em 12 tuổi, nhiều hơn gấp đôi tổng số tù nhân. Theo thống kê của chính phủ, hơn 5.000 người không liên quan đến các băng đảng đã bị tống giam, nhưng sau đó được thả. Chính phủ cho biết ít nhất 90 người đã chết khi bị giam giữ.

Các nhóm nhân quyền ghi nhận những vụ bắt giữ tùy tiện hàng loạt, cũng như tình trạng nhà tù quá tải hay lính canh tra tấn.

Phó tổng thống El Salvador, Felix Ulloa, cho biết chính phủ đang điều tra các báo cáo về lạm dụng, trong khi những người vô tội bị bắt đã được trả tự do.

“Mọi người có thể ra ngoài, mua đồ, đi xem phim, đi biển, xem các trận bóng đá”, ông nói. “Chúng tôi đã trả lại quyền tự do cho người dân”.

Ở nơi từng là một trong những khu vực nguy hiểm nhất đất nước, giới chức đang cải tạo những ngôi nhà bỏ hoang thuộc về các thành viên băng đảng và thu hút người thuê nhà mới. Trên đường phố Las Margaritas, mọi người có thể thoải mái đậu xe mà không phải trả 10 USD/tháng cho các băng đảng.

Những người bán hàng cho biết trước đợt trấn áp băng đảng, cần phải được cho phép mới có thể đến khu chợ ngoài trời của thành phố. Hiện tại, khu chợ tràn ngập người.

Bà Inglés thường nhìn vào bức graffiti có nội dung: “Hãy nhìn, nghe và im lặng”, cụm từ các băng đảng dùng để đe dọa cư dân giữ im lặng. Bà nói mình đã học được cách cúi đầu: “Càng ít chứng kiến, càng ít gặp vấn đề”.

Juan Hernández - 41 tuổi - không đặt chân đến sân bóng đá gần nhà suốt 10 năm khi đây được coi là “lãnh thổ” của các băng đảng. Hiện tại, anh đã có thể đến sân và dạy con trai 12 tuổi cách chơi bóng.

“Con trai bảo với tôi là muốn học cách đá bóng, và tôi nói 'nào đi thôi'”, anh kể lại.

Cái giá đắt

“Chất xúc tác” dẫn tới quyết định dẹp các băng đảng ở El Salvador là cuộc tàn sát hồi tháng 3/2022, khiến hơn 80 người thiệt mạng. Các quan chức Mỹ nói từ rất lâu trước quyết định ban bố tình trạng khẩn cấp, chính quyền ông Bukule đã thương lượng với thủ lĩnh các băng đảng.

Theo đó, các băng đảng sẽ giảm bớt số vụ giết người nhằm đổi lại một số lợi ích, như điều kiện trong tù tốt hơn. Do đó, các nhà phân tích tin bạo lực gia tăng là dấu hiệu thỏa thuận đổ vỡ. Tổng thống Bukele phủ nhận mọi thông tin về thỏa thuận này.

Sau vụ việc hồi tháng 3/2022, cơ quan lập pháp do đảng cầm quyền kiểm soát ban bố tình trạng khẩn cấp. Quân đội được triển khai tới nhiều khu vực khắp đất nước, bắt 13.000 người chỉ trong vòng vài tuần.

Một người lính tuần tra ở rìa Las Margaritas, nơi trước đây bị băng đảng MS-13 kiểm soát. Ảnh: New York Times.

Một trong số đó là con trai của bà Morena Guadalupe de Sandoval. Bà nói mình chưa được gặp hay nói chuyện với con trai kể từ khi anh bị bắt trên đường đi làm về khoảng một năm trước. Bà de Sandoval nói giới chức cáo buộc anh là thành viên băng đảng, nhưng bà phủ nhận chuyện này.

Ba tháng một lần, bà đến thăm nhà tù Izalco, nơi bà nghe nói con trai Jonathan González López đang bị giam giữ. De Sandoval mong mỏi có được thông tin về con trai, nhưng thứ bà nghe được nhiều nhất là anh vẫn bị nhốt.

Trong báo cáo công bố vào tháng 12/2022, Tổ chức Theo dõi Nhân quyền và tổ chức Cristosal đã phỏng vấn những người bị giam giữ sau đó được trả tự do. Họ mô tả “sự kinh hoàng” khi chứng kiến hệ thống nhà tù của đất nước: Đánh đập, chết chóc, bỏ đói.

Một người cho biết lính canh đã dìm đầu anh xuống nước “khiến anh không thể thở được”. Một người khác nói anh nhận được 2 cái bánh ngô/ngày và phải chia sẻ với một tù nhân khác.

Bà de Sandoval nói hành động dẹp băng đảng của chính phủ khiến cuộc sống trong khu phố tốt hơn. Bà không còn thấy những thanh niên hút cần sa ở góc đường nữa. Dẫu vậy, người mẹ này không thể để mặt tích cực lấn át nỗi đau hàng ngày.

“Tôi chỉ muốn gặp con trai, kể cả nhìn từ xa”, bà de Sandoval nói.