Lịch sử biến đổi và những lần áo dài cách tân gây tranh cãi

Mẫu "áo dài" gây tranh cãi gần đây.

Dịp cận Tết, “áo dài cách tân” lại một lần nữa trở thành tâm điểm tranh luận. Mới đây, một mẫu “áo dài” vấp phải chỉ trích từ cộng đồng mạng vì thiết kế cổ áo khoét sâu hình chữ V, phanh cúc, để lộ lớp ren lót màu đen, khiến tổng thể trang phục trở nên phản cảm. Tranh luận lan rộng trên mạng xã hội, xoay quanh ranh giới sáng tạo trong cách tân áo dài.

Nhìn lại lịch sử, áo dài chưa bao giờ là một thực thể bất biến mà liên tục thay đổi qua từng thời kỳ để thích nghi với xã hội. Quá trình ấy cho thấy mọi cuộc cách tân áo dài chỉ được chấp nhận khi vẫn tôn trọng những giá trị cốt lõi đã định hình nên bản sắc của trang phục này.

Nguồn gốc của áo dài

Theo nhà nghiên cứu Tôn Thất Thọ (Theo dòng triều Nguyễn) và Trần Đức Anh Sơn (Huế - triều Nguyễn Một cái nhìn), áo dài ra đời ở Đàng Trong vào năm 1744 dưới thời Võ vương Nguyễn Phúc Khoát, vị chúa Nguyễn thứ 8.

Áo dài ngũ thân. Ảnh: Farish Noor Collection.

Trước đó, y phục dân gian của Đàng Trong đồng nhất với Đàng Ngoài. Do muốn thể hiện sự độc lập tuyệt đối với chính quyền Đàng Ngoài cũng như gìn giữ bản sắc riêng biệt với văn hóa Trung Hoa, Võ vương Nguyễn Phúc Khoát đã tiến hành cải biên phong hóa và ban hành sắc dụ thay đổi y phục cho toàn thể dân chúng Đàng Trong, đưa áo dài trở thành trang phục chính thức. Sắc dụ này cũng đưa ra hình dung cơ bản về chiếc áo dài.

Sách Đại Nam thực lục do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn có chép sắc dụ này: “Thường phục thì đàn ông đàn bà dùng áo cổ đứng, ngắn tay, cửa ống tay rộng hay hẹp tùy tiện. Áo thì hai nách trở xuống phải khâu kín liền, không được xẻ mở. Duy đàn ông không muốn mặc áo cổ tròn, ống tay hẹp cho tiện khi làm việc thì được phép”.

Võ vương bắt buộc phụ nữ Đàng Trong phải mặc quần hai ống. Về sau, thấy phụ nữ mặc quần hai ống không được kín đáo, Võ Vương giao cho triều thần tham khảo áo dài của phụ nữ Trung Hoa, kết hợp với áo dài bít tà của phụ nữ Champa để sáng tạo nên kiểu áo mới. Chiếc áo dài của phụ nữ Việt Nam ra đời từ đó.

Theo ông Sơn, trong cuộc khai quật ba ngôi mộ ở cánh đồng Bà Chúa (Thanh Hóa) năm 1956, các nhà khảo cổ đã phát hiện thi hài 2 phụ nữ thời Lê - Trịnh còn nguyên vẹn, đều mặc áo dài ngũ thân, may bằng gấm màu cổ đồng, khá gần gũi với áo dài tân thời sau này. Có thể thấy, trước thời Võ vương, ở Đàng Ngoài cũng đã có trang phục tương tự áo dài.

Vào năm Minh Mạng thứ 7 (1826), nhà vua xuống dụ bắt phụ nữ Đàng Ngoài phải thay đổi cách ăn mặc theo Đàng Trong. Từ đây, áo dài trở thành trang phục phổ biến.

Ở giai đoạn đầu, áo dài phụ nữ Việt Nam mang dáng dấp áo tứ thân: trước sau đều có hai vạt, “đấu sống” ở giữa do khổ vải hẹp. Thân áo nối với tay áo ở đoạn giữa vai và khuỷu tay, ống tay dài và hẹp, cổ áo đứng cao khoảng 2-3 cm. Chiều dài áo chỉ quá gối khoảng 25-30 cm.

Áo dài cách tân và những lần “đi quá giới hạn”

Theo nhà nghiên cứu Trần Đức Anh Sơn, cuộc cách tân áo dài đầu tiên diễn ra vào đầu thập niên 1920. Chiếc áo dài tân thời với hai vạt áo liền mảnh do khổ vải dệt rộng hơn ra đời, thay thế cho vạt áo “đấu sống”. Đến thập niên 1930, dưới ảnh hưởng của xu hướng Âu hóa, áo dài bước vào giai đoạn thay đổi sâu sắc.

Thiết kế áo dài của Lê Phổ (trái) và áo dài raglan (phải) được sử dụng phổ biến. Ảnh: Tư liệu, Life.

Hai họa sĩ Lê Phổ và Nguyễn Cát Tường là những người tiên phong trong việc cách tân áo dài. Họ lựa chọn chiếc áo dài ngũ thân cổ xưa để cải tiến theo hướng gọn gàng, giản dị, hiện đại, phù hợp với khí hậu Việt Nam nhưng vẫn giữ bản sắc dân tộc.

Họa sĩ Lê Phổ thu nhỏ cổ và tà, thu hẹp thân áo để ôm sát cơ thể, làm nổi bật đường cong của người phụ nữ. Nguyễn Cát Tường tạo ra kiểu áo Le Mur vào năm 1936: nối vai thay vì nối tay, vai bồng theo phong cách châu Âu, thêm các đường pince để nhấn eo, hông và ngực.

Đến thập niên 1960, bà Trần Lệ Xuân không thích mặc áo cổ cao nên đã nhờ nhà thiết kế Thái Thúc Nha tạo ra chiếc áo dài cổ décolleté với cổ áo khoét sâu, lộ đường chân ngực, vai bồng, tà ngắn. Mẫu áo này chỉ lưu hành trong một bộ phận nữ giới thượng lưu Sài Gòn.

Cuối thập niên 1960, áo dài tay raglan (giác lăng) ra đời với tay được ráp sát cổ, vạt can và các đường pince cũng dần biến mất. Kiểu dáng này nhanh chóng được công chúng đón nhận và trở thành một trong những chuẩn mực của áo dài hiện đại. Những trào lưu như áo dài vẽ, cài hoa giả, đính cườm… xuất hiện nhưng tồn tại không lâu. Trong khi đó, áo dài của Lê Phổ và áo dài raglan được xem như chuẩn mực của áo dài hiện đại.

Những năm gần đây, cứ mỗi dịp Tết đến, các thương hiệu cho ra mắt các mẫu trang phục mang danh “áo dài cách tân”, trong đó có những thiết kế bị chỉ trích. Bên cạnh chiếc áo dài phanh cúc, lộ lớp ren lót như trên đã nêu, thị trường cũng xuất hiện những mẫu áo dài cúp ngực, áo dài xuyên thấu, áo dài cắt xẻ sâu… làm mất đi nét duyên dáng của áo dài.

Ngoài ra, hàng loạt người đẹp như Thanh Hằng, Mai Phương Thúy, Ngọc Châu hay Tăng Thanh Hà từng bị phê phán vì mặc áo dài xuyên thấu. Năm 2022, bộ áo dài người mẫu Hà Anh diện trong đêm chung kết Hoa hậu Hoàn vũ Việt Nam đã khiến ban tổ chức cuộc thi bị xử phạt hành chính 70 triệu đồng vì sự phản cảm.

Lịch sử cho thấy tà áo dài luôn thay đổi theo thời gian. Tuy nhiên, sự thay đổi này phải tuân theo khuôn khổ kín đáo, nền nã, tôn vinh vẻ đẹp của người phụ nữ Việt Nam bởi áo dài là ký ức văn hóa đã được chắt lọc qua hàng trăm năm lịch sử.