'Nuôi Em', vì đâu nên nỗi?

Ông Hoàng Hoa Trung, người sáng lập dự án Nuôi Em. Ảnh: Hoàng Hoa Trung/Facebook.

"Tôi nhận được rất nhiều sự chất vấn của cộng đồng liên quan đến việc minh bạch thu chi của dự án dẫn đến chính bản thân tôi cũng nghi ngờ không biết mình có đảm bảo làm đúng 100% hay không".

Phát ngôn ngày 7/12 của ông Hoàng Hoa Trung, người sáng lập Nuôi Em, dự án thiện nguyện kết nối nhà hảo tâm với trẻ em vùng cao, trở thành tâm điểm tranh luận suốt nhiều ngày khi âm thầm thừa nhận sự lúng túng về quản trị tài chính. Ba ngày sau, nhiều người vẫn hoài nghi về sự lỏng lẻo trong cơ chế quản lý ngân sách, dù đơn vị đã lên tiếng giải thích.

Trao đổi với Tri Thức - Znews, các chuyên gia nhận định ồn ào xoay quanh dự án Nuôi Em không chỉ là câu chuyện của một mô hình thiện nguyện đang đối diện nghi vấn tài chính. Đây là hồi chuông cảnh tỉnh cho toàn bộ hệ sinh thái làm thiện nguyện ở Việt Nam.

Bên cạnh đó, khủng hoảng niềm tin đang diễn ra là dấu hiệu cho thấy công chúng đã bước sang giai đoạn loại bỏ thiện nguyện kiểu cảm tính, vận hành tùy tâm, mà đòi hỏi tiêu chuẩn chuyên nghiệp, có bộ phận kế toán, pháp chế, quản trị rủi ro, và chịu giám sát từ các cơ quan độc lập tương đương những mô hình quốc tế.

Bình thường hóa hoạt động xã hội chuyên nghiệp

Điểm bùng phát của khủng hoảng Nuôi Em nằm ở câu hỏi: tiền đã đi đâu? Dù thực tế chưa đi đến kết luận, việc hồ sơ tài chính thiếu chuẩn hóa, hệ thống báo cáo mờ nhạt và cách vận hành mang tính cá nhân đã đẩy dự án vào thế bị động, thậm chí thất thủ trước sức ép dư luận.

Theo ThS. Lương Thế Huy, nhà công tác xã hội, nguyên Viện trưởng Viện nghiên cứu Xã hội, Kinh tế và Môi trường (iSEE), dự án Nuôi Em nhập nhằng về cách tiếp cận ngay từ những ngày đầu, nhưng người đóng góp lại cho rằng đó không phải vấn đề.

Ông Huy cho rằng nhà hảo tâm Việt Nam nên bình thường hóa việc hoạt động xã hội chuyên nghiệp, có đăng ký tư cách pháp nhân, thuê nhân sự, quy trình, quy định tài chính rõ ràng, thay vì mô hình truyền thống hay "thiện nguyện 0 đồng".

Điều này góp phần làm tăng tính minh bạch khi giải trình, không làm mất đi tính xã hội của dự án. Một số hoạt động từ thiện tự phát hay dự án cộng đồng có thể ở dạng tình nguyện. Nhưng nếu dự án ở quy mô lớn, phải cần một cấu trúc tổ chức bài bản.

Theo ông Huy, hoạt động xã hội là một nghề chân chính, nơi người phụ trách và nhân viên có thể nhận lương khi tham gia điều hành dự án. "Các tổ chức thiện nguyện có đăng ký tư cách pháp nhân thường ràng buộc với nhà tài trợ hoặc cơ quan chủ quản về phí quản lý (administrative cost) không vượt quá 10-15% tổng ngân sách", nhà công tác xã hội cho hay.

Nuôi Em đối mặt với bê bối tài chính vào ngày 6/12. Ảnh: Hoàng Hoa Trung/Facebook.

Trong khi đó, ông Nguyễn Đức Liên, Chủ tịch danh dự Quỹ Khởi Sự Từ Tâm (KSTT), cho rằng những tranh cãi xoay quanh vấn đề minh bạch của dự án Nuôi Em chính là lời nhắc nhở đối với đội ngũ của quỹ ông đang đảm nhận nói riêng, và với tất cả dự án thiện nguyện nói chung.

"Chúng tôi có trao đổi trong tập thể các thành viên rằng cần tránh những cái gọi là rủi ro, sơ suất không đáng có, ảnh hưởng đến uy tín, hoạt động nguyện của mình. Xuất phát từ tính nhân văn cao đẹp mà vì thiếu minh bạch, rõ ràng sẽ khiến dư luận hoài nghi và ảnh hưởng xấu đến hoạt động thiện nguyện", ông nói.

Ông Liên có 16 năm đồng hành cùng KSTT, tham gia nhiều dự án như Cùng làm cha mẹ, Sóng Chữa Lành, Rise up… Cùng với đó, quỹ cũng tham gia ủng hộ bà con bị ảnh hưởng bởi bão Yagi năm ngoái, hay mới đây nhất là tặng nhu yếu phẩm cho bà con ở rốn lũ Hòa Thịnh (Đắk Lắk).

Ông Liên cho biết trong vận hành hoạt động của quỹ, yếu tố minh bạch rất được chú trọng. Điều đó có được nhờ sự công khai, phối hợp giám sát chặt chẽ từ nhiều phía như cộng đồng, chính quyền, báo chí, mạng xã hội.

"Khi đã gọi là minh bạch thì tất cả nguồn đóng góp của các mạnh thường quân, nhà hảo tâm thì phải có thống kê thu chi rõ ràng và công khai", ông Liên nói, lấy ví dụ về việc trao tiền hay quà ở một địa phương cần có sự xác nhận từ chính quyền, của người thụ hưởng thông qua chữ ký, hình ảnh…

Nước đi tiếp theo của Nuôi Em?

Sau những ồn ào về kêu gọi từ thiện, như vụ Phạm Thoại kêu gọi 16 tỷ đồng chữa bệnh cho bé Bắp, hay sự thiếu rõ ràng về con số trong dự án Nuôi Em, ông Nguyễn Đức Liên cho rằng vấn đề từ thiện chuyên nghiệp và minh bạch cần được thảo luận mạnh mẽ hơn.

Chủ tịch danh dự Quỹ KSTT cho rằng việc người đứng đầu dự án Nuôi Em nhận tiền ủng hộ thông qua số tài khoản cá nhân là không nên, ngay cả khi tài khoản đó "được quy hoạch" dành riêng cho nhận tiền từ thiện.

"Kêu gọi ủng hộ qua tài khoản cá nhân là tình trạng mà các tổ chức kêu gọi quyên góp nên tuyệt đối tránh. Với kinh nghiệm từ bản thân, tôi nhận thấy tài khoản kêu gọi phải là của một tổ chức có đầy đủ tư cách pháp nhân", ông nói.

Minh bạch tài chính là bắt buộc trong công tác thiện nguyện. Ảnh: Hoàng Hoa Trung/Facebook.

Trong khi đó, ông Bùi Quang Tinh Tú, Phó chủ tịch Chi hội Quảng cáo và Truyền thông số (DACA), trực thuộc Hội Truyền Thông - Điện Tử TP.HCM, cho rằng dự án Nuôi em nên bắt đầu vận hành như một quỹ từ thiện, sau đó triển khai quy trình kiểm soát các nguồn thu, chi một cách chặt chẽ, minh bạch, có thể áp dụng công nghệ hoặc tuân theo quy trình:

• Kiểm soát phần tiền vào bao gồm thông tin người gửi, số tiền và thời gian
• Kiểm soát phần tiền ra
• Làm tốt phần giao tiếp với các nhà hảo tâm, đảm bảo người đóng góp có thể giám sát đường đi của dự án

Ông Tú nhận định thêm khủng hoảng của Nuôi Em là thời điểm tốt để các đơn vị có trách nhiệm và năng lực suy nghĩ về việc ứng dụng blockchain, phương pháp mà gần đây nhà nước đã đưa vào danh sách công nghệ chiến lược, trong công tác thiện nguyện.

"Công nghệ này có thể giải quyết phần nào những hoài nghi mà dự án đang đối mặt như việc trùng mã Nuôi Em, dòng tiền thu, chi. Sẽ không có chuyện người đóng góp trùng 30 - 40% danh sách mà không bị phát hiện, hay tiền đi đâu về đâu mà không ai biết, nếu áp dụng phương án này", ông Tú nói với Tri Thức - Znews.

Tuy nhiên, Phó chủ tịch DACA lưu ý quá trình chuyển đổi sẽ còn tốn thời gian và khó khăn vì về bản chất công nghệ này chưa dễ tiếp cận rộng rãi, đặc biệt là với rất nhiều tổ chức thiện nguyện truyền thống. Song, đây vẫn là giải pháp khả thi, mang tính cách mạng đối với các dự án cộng đồng.