Bắc Kinh có thể không trực tiếp tài trợ cho siêu đập Đại Phục Hưng Ethiopia (GERD) trị giá 4,6 tỷ USD gây tranh cãi ở các nước thuộc lưu vực sông Nile Xanh. Song họ đã cung cấp các khoản vay cho cơ sở hạ tầng liên quan và quan tâm đến việc giải quyết tranh cãi giữa 3 quốc gia về dự án này.
Ethiopia, Sudan và Ai Cập - 3 nước đang tranh cãi về việc xây dựng con đập - đều là những đồng minh chủ chốt của Trung Quốc. Các nhà phân tích nói rằng Bắc Kinh có thể sử dụng ảnh hưởng ngoại giao và kinh tế của mình để giúp hạ nhiệt căng thẳng và tìm ra giải pháp lâu dài cho tranh chấp.
Quan hệ mật thiết với cả 3 nước
Hôm 22/7, Thủ tướng Ethiopia Abiy Ahmed xác nhận nước này đã hoàn thành mục tiêu tích nước vào hồ chứa phía sau con đập với 4,9 tỷ mét khối nước đầu tiên - vài ngày sau khi các nước láng giềng Sudan và Ai Cập, nằm ở hạ nguồn công trình thủy điện, tuyên bố phản đối việc này.
 |
| Dự án GERD được xây dựng trên sông Nile Xanh, bị các nước ở hạ lưu con đập như Ai Cập và Sudan phản đối. |
"Việc hoàn thành lượt tích nước đầu tiên là khoảnh khắc lịch sử thể hiện cam kết của người Ethiopia đối với sự phục hưng của đất nước chúng ta", ông Ahmed nói.
Trung Quốc không trực tiếp tài trợ cho con đập cũng như không đóng vai trò chính thức trong các cuộc đàm phán hòa giải diễn ra thông qua Liên minh châu Phi (AU), nhưng nước này có rất nhiều đầu mối ngoại giao và đầu tư ở 3 nước.
Các công ty và ngân hàng Trung Quốc tài trợ đường dây truyền tải điện chính từ con đập sẽ cung cấp điện cho các thị trấn và thành phố lân cận, và một số công ty Trung Quốc khác là nhà thầu phụ trong dự án.
Năm ngoái, Ethiopia đã trao các hợp đồng trị giá 40,1 triệu USD và 112 triệu USD tương ứng cho Tập đoàn Gezhouba Trung Quốc và Voith Hydro Thượng Hải.
Năm 2013, Trung Quốc đã cho Ethiopia vay 1,2 tỷ USD để xây dựng các đường dây truyền tải điện kết nối đập với các thị trấn và thành phố lớn. Và năm ngoái, Trung Quốc đã hứa sẽ cho vay thêm 1,8 tỷ USD để mở rộng lưới điện của Ethiopia, sau chuyến thăm của ông Ahmed tại Bắc Kinh.
Bản thân dự án GERD được xây dựng bằng ngân sách chính phủ Ethiopia cũng như các khoản vay công và trái phiếu cơ sở hạ tầng.
Nguồn cơn căng thẳng
Theo ông Ahmed, việc tích nước hồ chứa sẽ cho phép quốc gia Sừng châu Phi sản xuất điện vào năm tới với 2 tổ máy.
Ông đưa ra tuyên bố hôm 22/7, một ngày sau khi Tổng thống Nam Phi Cyril Ramaphosa, cũng là chủ tịch AU, tiếp đón các nhà lãnh đạo từ 3 quốc gia cũng như các nước khác ở châu Phi để thảo luận về tranh chấp.
 |
| Hồ chứa thủy điện GERD đã bắt đầu tích nước. Ảnh: AFP. |
Ông Ramaphosa cho hay các cuộc đàm phán ba bên sẽ tiếp tục diễn ra thông qua Liên minh châu Phi để giải quyết các vấn đề gây tranh cãi. Ai Cập và Sudan vẫn chưa phản hồi với tuyên bố của Ethiopia.
GERD là nguồn cơ căng thẳng trong lưu vực sông Nile kể từ khi dự án được khởi công vào năm 2011. Ethiopia đã lên kế hoạch tích nước vào hồ chứa tháng này trong mùa mưa, nhưng Ai Cập và Sudan lo lắng rằng làm như vậy có thể khiến mực nước sông sụt giảm.
Tuần trước, căng thẳng đã gia tăng sau thông tin, và hình ảnh vệ tinh được chụp bởi cơ quan vũ trụ châu Âu, xuất hiện cho thấy Ethiopia đã bắt đầu tích nước vào hồ chứa. Hồ chứa có dung tích hơn 74 tỷ mét khối.
Dù Trung Quốc đã tránh tham gia trực tiếp vào tranh cãi, các nhà phân tích cho rằng tiếng nói của họ nên rõ ràng hơn để giúp chấm dứt bế tắc.
Vai trò của Trung Quốc
Stephen Chan, giáo sư chính trị và quan hệ quốc tế tại Trường Nghiên cứu Phương Đông và Châu Phi London, cho biết Bắc Kinh có thể sử dụng kinh nghiệm của mình trong việc xây dựng các con đập và quản lý tác động của các con đập lớn để giúp 3 nước đạt được thỏa thuận.
"Những gì Trung Quốc có thể làm là đưa ra các bản thiết kế mực nước và xả nước theo giai đoạn từ đập, sử dụng kỹ thuật thay vì các sáng kiến chính trị thông thường để đảm bảo sự công bằng có thể chấp nhận được trong các nguồn nước có giá trị liên quan", ông nói.
Tại 3 nước trên, tiền của Trung Quốc đã được rót vào việc xây dựng các dự án cơ sở hạ tầng lớn, bao gồm các đặc khu kinh tế, đường sắt, đường bộ, nhà máy lọc dầu và các thành phố mới như thủ đô hành chính mới được xây dựng ở Ai Cập.
Đa số dự án nằm trong Sáng kiến Vành đai và Con đường, chương trình trị giá hàng tỷ USD của Trung Quốc nhằm thúc đẩy thương mại và đầu tư trên khắp châu Á, châu Phi và châu Âu.
 |
| GERD sẽ là công trình thủy điện lớn nhất châu Phi. Ảnh: AFP. |
Mohammed Soliman, nhà nghiên cứu ở Viện Trung Đông tại Washington, cho biết quan điểm của Trung Quốc là hỗ trợ quá trình do Liên minh châu Phi và các cuộc đàm phán dẫn dắt.
"Bắc Kinh có quan hệ mật thiết với Cairo và Addis Ababa, tham gia xây dựng và tài trợ cho các dự án phát triển kinh tế lớn ở cả 2 nước. Họ thực sự không muốn thấy sự leo thang giữa Ai Cập và Ethiopia", ông nói.
"Việc Trung Quốc tham gia hòa giải có thể giúp xây dựng lại niềm tin đã giảm sút giữa Cairo và Addis Ababa".
Hồi tháng 3, các cuộc đàm phán do Mỹ chủ trì đã không giải quyết được tranh chấp sau khi Ethiopia rút khỏi bàn đàm phán, tuyên bố rằng Mỹ đang ủng hộ Ai Cập.
Trong các cuộc đàm phán do AU dẫn dắt kết thúc hôm 13/7, các bên đã không đạt được thỏa thuận về các vấn đề bao gồm giảm thiểu hạn hán và việc liệu các thỏa thuận về con đập có tính ràng buộc theo luật pháp quốc tế hay không.
Căng thẳng sau đó bùng lên vài ngày sau khi có thông tin rằng Ethiopia đã bắt tích nước vào hồ chứa.
Trong các cuộc điện đàm riêng biệt với hai ông Sameh Shoukri và Gedu Andargachew, ngoại trưởng của Ai Cập và Ethiopia, Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị bày tỏ mong muốn đối thoại để tìm ra "giải pháp mà tất cả các bên đều có thể chấp nhận càng sớm càng tốt".
Ông Vương cho biết Trung Quốc "sẵn sàng tiếp tục đóng vai trò mang tính xây dựng".
Tuy nhiên, do mối quan hệ chặt chẽ với Ai Cập, Ethiopia và Sudan, Bắc Kinh có khả năng sẽ làm tất cả những gì có thể để tránh xa vấn đề nước sông Nile.
"Trung Quốc không muốn làm tổn hại quan hệ với bất kỳ nước nào trong số đó", David Shinn, cựu đại sứ Mỹ tại Ethiopia và giáo sư tại Đại học Quốc tế George Washington, nói.
Hiệp ước thời thuộc địa
Bắc Kinh có lợi ích trong việc nhìn thấy dự án hoàn thành, và điều này sẽ làm phức tạp sự tham gia trực tiếp của họ vào các cuộc đàm phán, ông nói.
"Trung Quốc có thể giúp đỡ bằng cách cung cấp kinh phí cho các hoạt động quản lý nước ở cả Sudan và Ai Cập".
Sông Nile Xanh, bắt nguồn ở Ethiopia, là nguồn cung cấp nước chính cho sông Nile chảy qua Ai Cập. Một yếu tố gây tranh cãi nữa là một hiệp ước được ký vào năm 1929 trong thời kỳ thuộc địa, mà Ethiopia không phải là bên tham gia, đảm bảo quyền độc quyền của Ai Cập đối với nguồn nước sông Nile. Hiệp ước này đã bị các quốc gia khác thách thức, bao gồm Ethiopia.
 |
| Hình ảnh vệ tinh thủy điện GERD. Ảnh: AFP. |
Tuy nhiên, con đập dài 1,8 km trên sông Nile Xanh có thể là ác mộng đối với Ai Cập, quốc gia phụ thuộc vào sông Nile trong 90% nhu cầu nước của mình, bao gồm việc tưới tiêu, theo chính quyền Ai Cập.
Là quốc gia với địa hình chủ yếu là sa mạc và dân số khoảng 100 triệu người, Ai Cập nói nền kinh tế của họ sẽ bị ảnh hưởng nếu không có nguồn nước sông Nile và khẳng định rằng con đập này là mối đe dọa hiện hữu.
Ai Cập đã thúc đẩy các đảm bảo pháp lý rằng một lượng nước tối thiểu sẽ được đưa về hạ lưu sông Nile để ngăn chặn hạn hán, nhưng cho đến nay, Ethiopia đã từ chối.
Ethiopia, nơi 65% người dân không được tiếp cận trực tiếp với điện, đang đặt hy vọng công nghiệp hóa vào con đập, nơi được thiết kế để sản xuất 6.000 megawatt điện cho đến gấp đôi sản lượng điện của đất nước, một khi hoàn thành. Đây sẽ là đập thủy điện lớn nhất châu Phi, có tiềm năng xuất khẩu điện sang các nước láng giềng.
