Phát hiện bất ngờ về những người có chỉ số thông minh cao

Con người càng thông minh, não bộ càng dễ tổn thương và dễ gặp vấn đề về sức khoẻ tâm thần. Ảnh: Pexels.

Một nghiên cứu mới về hệ DNA của người hiện đại cho thấy các thành phần di truyền góp phần hình thành trí thông minh xuất hiện theo từng đợt trong quá trình tiến hoá của loài người. Nhưng cùng với đó, những biến thể làm tăng nguy cơ rối loạn tâm thần cũng xuất hiện.

Qua đó, các nhà nghiên cứu dự đoán một khả năng rằng năng lực nhận thức của con người càng phát triển, bộ não càng dễ tổn thương, theo New Scientist.

"Cái giá" của trí tuệ

Nhà nghiên cứu Ilan Libedinsky tại Trung tâm Thần kinh - Di truyền học và Nghiên cứu nhận thức (Amsterdam, Hà Lan) cho biết cho đến nay vẫn chưa có bằng chứng rõ ràng cho thấy tổ tiên loài người từng gặp các rối loạn tâm lý. Để truy tìm dấu vết quá khứ, nhóm của ông đã tạo nên một dạng "cỗ máy thời gian di truyền" nhằm lần ngược lại lịch sử tiến hóa của não bộ.

Nhóm sử dụng hai hướng tiếp cận: Hướng thứ nhất là phân tích GWAS - so sánh DNA của số lượng lớn người để tìm các biến thể gene liên quan đến bệnh lý. Hướng thứ hai là xác định tuổi thọ đột biến gene - ước tính đột biến xuất hiện từ khi nào, dựa trên dấu tích còn lại trong tiến hóa.

Khi kết hợp hai nguồn dữ liệu này, nhóm nghiên cứu có thể dựng lại dòng chảy biến đổi di truyền của não bộ người qua hàng triệu năm, từ tổ tiên cho đến con người hiện đại

Mô hình của người Homo heidelbergensis, tổ tiên của người Homo sapiens. Ảnh: Alamy.

Kết quả cho thấy phần lớn biến thể di truyền ở người xuất hiện trong giai đoạn 3 triệu năm đến khoảng 4.000 năm trước, đặc biệt bùng nổ mạnh vào khoảng 60.000 năm trước - thời điểm Homo sapiens rời châu Phi và lan rộng khắp thế giới.

Trong quá trình tiến hóa đó, các biến đổi liên quan đến não bộ xuất hiện theo thứ tự khá rõ ràng. Những đột biến tạo nên hệ thần kinh hình thành trước, sau đó mới đến các biến thể phục vụ nhận thức bậc cao như trí thông minh, khả năng suy luận, giải quyết vấn đề. Theo ông Libedinsky, các biến thể liên quan trí thông minh có tuổi đời trung bình khoảng 500.000 năm.

Điểm đáng chú ý là các biến thể mới xuất hiện liên quan đến rối loạn tâm thần xuất hiện ngay sau khi nhóm gen về trí tuệ phát triển. Nhóm nghiên cứu đặt giả thuyết rằng những gene gây rối loạn tâm thần có thể nằm trong chính vùng gen quy định trí thông minh ở người.

Tương tự, khi gene liên quan đến ngôn ngữ xuất hiện, các biến thể liên quan nghiện rượu và trầm cảm cũng bắt đầu hình thành. Nhìn tổng thể, dữ liệu cho thấy sự phát triển nhận thức của tổ tiên loài người luôn song hành với việc tăng nguy cơ rối loạn tâm thần - được xem như “cái giá” của tiến hóa trí tuệ.

Biến thể xấu nhưng không bị đào thải

Các nhà khoa học nhận định rằng những đặc điểm di truyền giúp con người thông minh hơn cũng có thể khiến bộ não dễ bị tổn thương trước các rối loạn tâm thần, đặc biệt khi gặp điều kiện môi trường hoặc bối cảnh di truyền nhất định. Tuy nhiên, ông Libedinsky nhấn mạnh rằng không có biến thể nào mang tính quyết định tuyệt đối - mỗi biến thể chỉ đóng góp một phần rất nhỏ. Kết quả cuối cùng phụ thuộc vào hàng nghìn gene khác nhau cùng tác động của môi trường sống.

Nhiều biến thể ảnh hưởng đến sức khoẻ tâm thần của con người không bị triệt tiêu, vẫn tồn tại đến ngày nay. Ảnh: Pexels.

Từ câu hỏi: "Nếu những biến thể làm tăng nguy cơ trầm cảm hay tâm thần phân liệt, tại sao chúng không bị đào thải trong tiến hóa?", nhóm nghiên cứu đưa ra hai lý giải:

Giả thuyết thứ nhất: Ảnh hưởng của các biến thể này có thể rất nhỏ, không đủ gây hại rõ rệt trong xã hội nguyên thuỷ, nơi con người sống theo nhóm nhỏ, săn bắt, hái lượm và ít chịu áp lực tinh thần. Nhưng trong môi trường hiện đại đầy căng thẳng, kích thích và cạnh tranh, những biến thể này dễ bộc lộ hơn và gây tác động mạnh mẽ hơn.

Giả thuyết thứ hai: Dù kéo theo nguy cơ rối loạn tâm thần, các biến thể này có thể mang lại lợi ích lớn hơn, ví dụ giúp phát triển trí tuệ, ngôn ngữ phức tạp, tư duy khám phá hay sáng tạo. Ở một số điều kiện xã hội hoặc sinh thái nhất định, chúng thậm chí có thể tạo lợi thế sống còn, vì vậy không bị đào thải theo thời gian.

Nhìn chung, các nhà nghiên cứu cho rằng rủi ro tâm thần có thể là “cái giá” đi cùng tiến hóa trí tuệ, và con người vẫn tiếp tục giữ lại những biến thể này vì lợi ích chúng mang lại vượt trội hơn.