 |
| IQ là thang đo năng lực nhận thức của con người, được tính bằng cách lấy tuổi trí tuệ chia cho tuổi thực rồi nhân với 100. Ảnh minh hoạ: Khương Nguyễn. |
IQ, hay chỉ số thông minh, là thang đo thể hiện năng lực nhận thức của một người so với nhóm tuổi tương ứng. Khái niệm này được nhà tâm lý học người Đức William Stern đưa ra từ đầu thế kỷ 20. Chỉ số IQ truyền thống được tính bằng cách lấy tuổi trí tuệ chia cho tuổi thực rồi nhân với 100.
Ngày nay, các bài kiểm tra IQ được thiết kế nhằm đánh giá nhiều nhóm năng lực như tư duy logic, giải quyết vấn đề, trí nhớ hay khả năng ngôn ngữ. Điểm số được chuẩn hóa để có thể so sánh giữa các nhóm tuổi khác nhau.
Yếu tố chi phối chỉ số IQ
Năm 2024, một nghiên cứu về các cặp song sinh được công bố trên Pediatrics cho thấy di truyền đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành IQ, thậm chí có thể tác động lớn hơn môi trường.
Tính di truyền của trí tuệ được ước tính ở mức cao và tăng dần theo độ tuổi. Các yếu tố sinh học liên quan đến cấu trúc và chức năng não bộ cũng tạo nền tảng cho năng lực trí tuệ.
Tuy vậy, môi trường sống vẫn là yếu tố tác động mạnh. Những điều kiện như dinh dưỡng, kinh tế - xã hội, khả năng tiếp cận giáo dục hay mức độ kích thích trí tuệ đều ảnh hưởng đến quá trình phát triển nhận thức. Cùng với đó, trải nghiệm giáo dục tốt, môi trường gia đình hỗ trợ và cơ hội học tập phong phú giúp gia tăng điểm số IQ.
Các nghiên cứu khác về những cặp song sinh cũng cho thấy di truyền có ảnh hưởng lớn nhưng không phải tuyệt đối. Sinh đôi cùng trứng không phải lúc nào cũng có điểm số giống hệt nhau bởi dữ liệu từ nghiên cứu trẻ nhận nuôi cho thấy môi trường có thể làm thay đổi đáng kể điểm IQ.
Trẻ từ gia đình có điều kiện kinh tế - xã hội thấp tăng trung bình 7,7 điểm IQ khi được nhận nuôi, trong khi trẻ vào gia đình có điều kiện tốt hơn tăng tới 19,5 điểm. Điều này khẳng định trí tuệ có khả năng phát triển khi điều kiện sống thay đổi.
Sự tương tác giữa gen và môi trường vẫn là chủ đề nghiên cứu mở. Tuy nhiên, giới khoa học đồng thuận rằng trí thông minh là kết quả của cả hai yếu tố và việc hiểu rõ sự kết hợp này giúp lý giải sự khác biệt IQ giữa các cá nhân cũng như tiềm năng phát triển nhận thức của mỗi người.
Quan trọng hơn, IQ không phải giá trị cố định và có thể thay đổi theo thời gian thông qua học tập và hoạt động trí tuệ.
 |
| Nhiều yếu tố tác động đến trí thông minh, trong đó di truyền và môi trường đóng vai trò quan trọng. Ảnh: Pexels. |
IQ có thể tăng theo thời gian
Trong các thang đo phổ biến, điểm IQ trung bình được ấn định ở mức 100. thống kê của Đại học West Georgia (Mỹ), khoảng 68% dân số đạt điểm IQ từ 85 đến 115; 95% nằm trong ngưỡng 70-130 và chỉ khoảng 2,5% đạt trên 130.
Một điều cần lưu ý là IQ là phép đo tương đối, không phản ánh toàn diện trí tuệ con người. Điểm số IQ chỉ cho thấy khả năng của một cá nhân trong bài kiểm tra cụ thể và không bao quát được những yếu tố như động lực, sáng tạo hay trí tuệ cảm xúc.
Dù vậy, IQ vẫn được dùng trong giáo dục và tuyển dụng để đánh giá năng lực nhận thức và dự đoán hiệu suất công việc.
Hiện nay, những người có IQ từ 120 trở lên được xem là trên trung bình; trên 130 thuộc nhóm đặc biệt. Sách Kỷ lục Guinness từng ghi nhận Marilyn vos Savant đạt IQ 228 - mức điểm cao nhất được công bố.
Gần đây, nhiều trường hợp trẻ nhỏ sở hữu điểm số ấn tượng gây chú ý, ví dụ như Kashmea Wahi, bé gái 11 tuổi tại London (Anh), đạt điểm 162 trong một bài kiểm tra IQ, trở thành người trẻ nhất đạt mức hoàn hảo trên bài thi này.
Những trường hợp trên cho thấy trí thông minh tồn tại đa dạng và không chỉ được xác định bởi một thang đo. Sáng tạo, cảm xúc và kỹ năng thực tiễn cũng là những thành tố quan trọng của trí tuệ con người.
Trong nhiều thập kỷ, giới khoa học ghi nhận hiện tượng điểm IQ tăng đều đặn theo thời gian, gọi là hiệu ứng Flynn. Từ đầu thế kỷ 20, điểm các bài kiểm tra IQ tăng trung bình 3 điểm mỗi thập kỷ. Điều này đồng nghĩa rằng một người đạt mức điểm giống nhau ở hiện tại sẽ có chỉ số IQ cao hơn so với người làm bài thi cách đây nhiều năm.
Nhìn chung, các nhà khoa học nhận định sự cải thiện dinh dưỡng, giáo dục, công nghệ và môi trường sống được cho là nguyên nhân chính thúc đẩy xu hướng này. Nghiên cứu ở nhiều quốc gia và tầng lớp xã hội cũng cho thấy cùng một quy luật rằng thế hệ sau có khả năng nhận thức tốt hơn thế hệ trước.
Điều quan trọng là chúng ta cần nhớ rằng hiệu ứng Flynn không giới hạn ở một khu vực hay nhóm nhân khẩu học cụ thể nào. Hiện tượng này được quan sát ở nhiều quốc gia và trong nhiều tầng lớp kinh tế - xã hội. Tuy nhiên, tốc độ tăng có thể khác nhau giữa các nhóm dân cư.
Thị trường lao động thay đổi chóng mặt, để tồn tại, con người cần học tập suốt đời. Trong bối cảnh đó, tạp chí Tri Thức - Znews giới thiệu tới độc giả cuốn Học tập suốt đời của tác giả Michelle R.Weise.
Tác phẩm cung cấp cho độc giả những đánh giá về thị trường lao động tương lai, những giải pháp cho nhu cầu vừa học vừa làm đang ngày một tăng, cùng với đó là đưa ra những cách kết nối để quá trình chuyển đổi “học-làm” diễn ra thuận lợi hơn. Từ đó, tác giả nêu lên vai trò của việc học tập suốt đời.
