|
|
Những giải thưởng về khoa học danh giá bên cạnh giải Nobel. Ảnh: New York Times. |
Dù giải Nobel vẫn được xem là đỉnh cao vinh quang trong giới khoa học, thực tế, thế giới còn có hàng loạt giải thưởng danh giá khác vinh danh các công trình nghiên cứu vượt khỏi khuôn khổ ba hạng mục truyền thống: Y - Sinh, Vật lý và Hóa học.
Kể từ khi Alfred Nobel lập di chúc năm 1895, hệ thống giải thưởng mang tên ông vẫn giữ nguyên ba lĩnh vực khoa học kể trên. Dù nhiều lần có ý kiến đề xuất mở rộng để phản ánh tính liên ngành của khoa học hiện đại, các hạng mục Nobel vẫn chưa thay đổi.
Trong khi đó, thế giới đã chứng kiến sự ra đời của nhiều giải thưởng uy tín khác, tôn vinh các nhà khoa học, kỹ sư và học giả trong những lĩnh vực mà Nobel chưa bao phủ. Dưới đây là những giải thưởng được xem là “ngang tầm” hoặc “bổ sung” cho Nobel trong từng chuyên ngành.
Giải Abel cho Toán học
Ra đời năm 2002 và mang tên nhà toán học Na Uy Niels Henrik Abel, giải thưởng này do Viện Hàn lâm Khoa học và Văn học Na Uy trao tặng hàng năm, trị giá 7,5 triệu kroner (khoảng 750.000 USD).
Năm 2024, giáo sư Masaki Kashiwara (Đại học Kyoto, Nhật Bản) được vinh danh nhờ những đóng góp tiên phong kết hợp đại số, hình học và phương trình vi phân. Đến nay, chỉ một phụ nữ từng giành giải Abel là nhà toán học Karen Uhlenbeck (Đại học Texas) năm 2019.
 |
| Ông Luis Caffarelli đã giành Giải thưởng Abel năm 2023 vì những đóng góp quan trọng của ông cho lý thuyết chính quy cho các phương trình đạo hàm riêng phi tuyến. Ảnh: Albel Prize. |
Một giải thưởng khác trong lĩnh vực này là Huy chương Fields, được trao bốn năm một lần cho các nhà toán học dưới 40 tuổi - thường được xem là “giải Nobel dành cho người trẻ”.
Giải Lasker cho Y học
Được trao từ năm 1945, Giải thưởng Lasker do Quỹ Lasker sáng lập nhằm tôn vinh các phát hiện nền tảng và tiến bộ y học giúp cải thiện sức khỏe con người. Mỗi giải trị giá 250.000 USD, bao gồm các hạng mục: nghiên cứu cơ bản, nghiên cứu lâm sàng, và thành tựu đặc biệt.
Riêng hạng mục phục vụ cộng đồng được trao hai năm một lần. Nhiều chủ nhân giải Lasker sau đó đã trở thành nhà Nobel thực thụ.
Năm nay, các nhà khoa học được vinh danh với công trình khám phá cấu trúc phức tạp của tế bào, các trạng thái mới của vật chất sinh học và liệu pháp điều trị xơ nang.
Giải Turing cho Khoa học Máy tính
Được Hiệp hội Máy tính Mỹ thành lập năm 1966, giải thưởng trị giá 1 triệu USD này tôn vinh những đóng góp nền tảng cho lĩnh vực điện toán - từ mật mã học đến trí tuệ nhân tạo.
Giải mang tên Alan Turing, cha đẻ của ngành khoa học máy tính hiện đại, và do Google tài trợ từ năm 2014.
 |
| Giài Turing 2019 được trao cho 3 nhà khoa học Yann LeCun, Geoffrey Hinton và Yoshua Bengio. Ảnh: New York Times. |
Năm nay, hai nhà khoa học Andrew Barto (Đại học Massachusetts Amherst) và Richard Sutton (Đại học Alberta) được trao giải cho nghiên cứu đặt nền móng cho học tăng cường (reinforcement learning) – một trụ cột của AI ngày nay.
Giải Kavli
Giải Kavli được thành lập năm 2008 để tôn vinh các đột phá trong ba lĩnh vực: thiên văn vật lý, khoa học nano và thần kinh học. Mỗi giải trị giá 1 triệu USD, do Quỹ Kavli phối hợp với Bộ Giáo dục và Nghiên cứu Na Uy cùng Viện Hàn lâm Khoa học và Văn học Na Uy tổ chức.
Năm 2024, các nhóm nghiên cứu được vinh danh với công trình về hành tinh ngoài hệ Mặt Trời, vật liệu nano sinh học, và cơ chế thần kinh giúp con người nhận diện khuôn mặt.
Giải Tyler về Thành tựu Môi trường
Được xem như “Giải Nobel của ngành môi trường”, giải Tyler ra đời năm 1973, trị giá 250.000 USD, trao cho các nhà khoa học, nhà hoạch định chính sách hoặc tổ chức có đóng góp bảo vệ Trái đất.
Năm 2025, nhà sinh thái học Argentina Sandra Díaz và nhà nhân học Brazil - Mỹ Eduardo Brondízio được vinh danh vì nghiên cứu mối liên hệ giữa đa dạng sinh học và sự tồn tại của loài người. Các chủ nhân trước đây gồm Jane Goodall - chuyên gia về tinh tinh, và Mario Molina, nhà hóa học đoạt giải Nobel nhờ phát hiện tác động hủy diệt tầng ozone của CFC.
Giải Vetlesen cho Địa chất học
Ra đời năm 1959, Giải Vetlesen được ví như “Nobel của khoa học Trái đất”. Mỗi ba năm, giải trao 250.000 USD cho những công trình tiên phong trong nghiên cứu địa chất, địa vật lý hoặc khí hậu học.
Giáo sư David Kohlstedt (Đại học Minnesota) là chủ nhân mới nhất, với nghiên cứu mô phỏng điều kiện vật lý - hóa học của lớp manti Trái đất, qua đó mở ra hiểu biết mới về cơ chế vận hành của hành tinh.
Giải Wolf cho Khoa học và Nghệ thuật
Mỗi năm, Quỹ Wolf tại Israel trao các giải thưởng 100.000 USD cho những đóng góp xuất sắc trong vật lý, hóa học, y học, toán học và nông nghiệp, cùng một giải riêng cho nghệ thuật (năm 2018, Paul McCartney từng được vinh danh).
Nhiều người xem giải Wolf như bước đệm của Nobel, nhưng giá trị của nó còn ở chỗ tôn vinh các nghiên cứu vượt khỏi biên giới truyền thống của Nobel.
Năm nay, giải được trao cho các công trình về kháng bệnh ở thực vật, xúc tác hóa học, từ trường và kháng thể người.
Giải Kyoto
Được sáng lập năm 1984 bởi doanh nhân Nhật Bản Kazuo Inamori, giải Kyoto ghi nhận các thành tựu xuất sắc trong ba lĩnh vực: công nghệ tiên tiến, khoa học cơ bản và nghệ thuật - triết học.
 |
| Nhà hóa học, nhà tiên phong công nghệ Ching Tang, Nhà vật lý thiên văn James Gunn và Đạo diễn sân khấu danh tiếng Ariane Mnouchkine trong lễ trao giải Giải Kyoto 2020. Ảnh: Kyoto Prize. |
Mỗi giải trị giá 100 triệu yen (khoảng 670.000 USD). Năm 2025, Shun-ichi Amari (Đại học Teikyo) được trao giải công nghệ tiên tiến vì đặt nền móng lý thuyết cho trí tuệ nhân tạo, trong khi nhà sinh học Azim Surani (Đại học Cambridge) được vinh danh ở hạng mục khoa học cơ bản với nghiên cứu về vai trò của bộ gen cha mẹ trong quá trình phát triển của động vật có vú.
Giải Công nghệ Thiên niên kỷ (Millennium Technology Prize)
Ra đời tại Phần Lan năm 2004, giải thưởng trị giá 1 triệu euro được trao hai năm một lần cho những sáng tạo giúp nâng cao chất lượng sống và phát triển bền vững. Các công trình từng được vinh danh gồm pin mặt trời giá rẻ hay công nghệ giải trình tự ADN thế hệ mới.
Năm 2024, kỹ sư Bantval Jayant Baliga (Đại học Bang North Carolina) nhận giải nhờ phát minh thiết bị bán dẫn được ứng dụng rộng rãi toàn cầu.
Giải Draper cho Kỹ thuật
Do Viện Hàn lâm Kỹ thuật Quốc gia Hoa Kỳ trao từ năm 1989, giải Draper trị giá 500.000 USD tôn vinh các kỹ sư có phát minh nâng cao đáng kể chất lượng sống. Giải mang tên Charles Stark Draper, nhà sáng chế công nghệ định vị nổi tiếng.
Năm 2024, nhà vật lý Stuart Parkin (Viện Max Planck, Đức) giành giải nhờ phát triển công nghệ spintronic - nền tảng cho hệ thống lưu trữ đám mây dung lượng lớn.
Giải Ig Nobel - “Nobel ngược” cho nghiên cứu kỳ lạ
Khác với sự trang nghiêm của lễ Nobel tại Stockholm, Giải Ig Nobel lại nổi tiếng vì tính hài hước và tư duy độc đáo, tôn vinh các nghiên cứu “làm người ta cười – rồi khiến họ suy nghĩ”.
Thành lập năm 1991 bởi biên tập viên Marc Abrahams (tạp chí Annals of Improbable Research), giải được trao tại Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) trong bầu không khí sôi nổi với màn tung máy bay giấy, hát opera và bài giảng 24 giây.
Năm nay, một trong các công trình thắng giải là nghiên cứu cho thấy bò sơn sọc như ngựa vằn ít bị ruồi cắn hơn, và một công trình khác phân tích hành vi vật lý của món pasta Italy “cacio e pepe”. Điều thú vị là nhiều nhà Nobel thật vẫn vui vẻ tham gia trao giải tại sự kiện này mỗi năm.
Những cuốn sách hay về châu Âu
Tri Thức - Znews giới thiệu tới độc giả các cuốn sách hay nên đọc để hiểu thêm về châu Âu, khu vực có bề dày lịch sử được mệnh danh là "lục địa già".
Độc giả có thể xem thêm tại đây.
