Học thuyết định hình chiến lược biển của nhiều cường quốc

Đô đốc Alfred Thayer Mahan. Nguồn: revistademarina.

Tác giả cuốn sách này là sĩ quan hải quân và nhà sử học người Mỹ - Đô đốc Alfred Thayer Mahan (1840-1914). Ông được xem như một trong những lí thuyết gia hải quân lỗi lạc giai đoạn cuối thế kỉ 19, đầu thế kỉ 20. Những quan điểm do Mahan đưa ra không chỉ có ảnh hưởng đối với sự phát triển của lí thuyết về nghệ thuật hải chiến mà còn ảnh hưởng tới việc hình thành chính sách đối ngoại và học thuyết về hàng hải của nhiều quốc gia ven biển trên thế giới.

Đằng sau sức mạnh hải quân và các cuộc hải chiến

Ảnh hưởng của sức mạnh trên biển đối với lịch sử, 1660 - 1783 xuất bản lần đầu vào năm 1890, thời điểm nước Anh đang thống trị trên các đại dương, và hải quân Mỹ chưa thực sự là thế lực có thể cạnh tranh với họ.

Cuộc Nội chiến 1861-1865 đã dạy cho nước Mỹ một bài học rất rõ ràng rằng, sức mạnh vượt trội nằm trong tay những người làm chủ được mặt biển. Trên thực tế, nước Mỹ cũng chỉ có thể trở thành siêu cường nhờ nắm được sức mạnh của đại dương.

Trong cuốn sách, Mahan đã viết về lịch sử từ năm 1660 đến năm 1783 của các quốc gia ven bờ Bắc Đại Tây Dương. Dưới góc nhìn của mình, ông cho rằng, trật tự giữa các quốc gia được định đoạt trên mặt biển và bước ngoặt lịch sử được xác lập thông qua những cuộc hải chiến.

Mahan lần lượt miêu tả sự trỗi dậy và những thăng trầm của các đế chế hải quân châu Âu như Hà Lan, Tây Ban Nha, Anh, Pháp, không chỉ qua những cuộc chiến tranh ở châu Âu mà còn ở Bắc Mỹ, trong việc tranh giành các lợi ích lớn lao ở châu lục mới này. Điều đó có nghĩa là, đằng sau sức mạnh hải quân và các cuộc hải chiến là sự thúc đẩy mạnh mẽ của các tham vọng thương mại.

Mahan còn cho rằng, thương mại là điểm tựa quan trọng nhất của các lực lượng hải quân, và sự tồn tại của hải quân chỉ chính đáng khi nó bảo vệ được những lợi ích thương mại tương xứng.

Sự phát triển của các ngành kinh tế biển, đặc biệt là vận tải biển, đến một lúc nào đó, cần sự hỗ trợ của hải quân trước các nguy cơ trên biển, mà chủ yếu là sự tấn công của các lực lượng bên ngoài. Ngược lại, kinh tế biển cũng là chỗ dựa vững chắc về nguồn lực, đặc biệt là tài chính, để duy trì lực lượng hải quân. Tính gắn bó hữu cơ này giữa kinh tế và hải quân phải là nền tảng cho bất kỳ một chiến lược biển hiệu quả nào.

Sách Ảnh hưởng của sức mạnh trên biển đối với lịch sử, 1660 – 1783. Ảnh: O.P.

Ảnh hưởng sâu rộng của học thuyết Sức mạnh trên biển

Trọng tâm học thuyết Sức mạnh trên biển của Mahan là luận điểm cho rằng đại dương thế giới là con đường giao thương, nối các quốc gia “bị nước chia cắt” lại với nhau. Nguyên lí do ông đưa ra - biển chia rẽ và liên kết - là nguyên lí chủ đạo.

Sức mạnh trên biển theo quan điểm của Mahan là một hệ thống phức tạp, bao gồm những thành phần như hạm đội tàu chiến và đội thương thuyền, cảng và căn cứ hải quân, ông sử dụng công thức sau: SP = N + MM + NB, nghĩa là sức mạnh trên biển (Sea Power) là hải quân (Navy) + đội thương thuyền (Merchant Marine) + căn cứ hải quân (Naval Bases).

Bên cạnh nêu các tham số tham gia vào việc định đoạt tư duy chiến lược biển của các quốc gia, như vị trí địa lý, điều kiện vật chất, quy mô lãnh thổ và đặc điểm của người dân, Mahan cũng đề cập đến vai trò mang ý nghĩa quyết định của nhà nước. Ông đưa ra những phân tích liên quan đến sự khác biệt về sức mạnh trên biển giữa các quốc gia tự do và chuyên chế.

Ông cho rằng, các thể chế tự do luôn có cách tiếp cận hiệu quả nhất trong việc phát triển những tiềm lực kinh tế biển và hải quân quốc gia, nơi các nhà buôn được tự do phát huy mọi năng lực thương mại của mình và sau đó đóng góp trở lại cho ngân khố.

Sau khi phân tích từ góc độ chiến lược ảnh hưởng của các nhân tố sức mạnh biển, Mahan đề xuất chiến lược hải quân là xây dựng và tăng cường sức mạnh trên biển trong thời bình và thời chiến nhằm thực hiện mục tiêu chiến lược của quốc gia. Ông cho rằng phương pháp giành quyền kiểm soát biển là tác chiến trên biển và phong toả trên biển.

Ông nhấn mạnh nguyên tắc cơ bản tác chiến trên biển là tập trung binh lực và chủ trương nước Mỹ nên thành lập hạm đội biển xa, trước tiên để kiểm soát biển Caribe và eo biển Trung Mỹ, sau đó tiến ra các đại dương, và chủ trương hợp tác với các cường quốc khác.

Học thuyết Sức mạnh trên biển của Mahan cuối cùng được Tổng thống Mỹ Theodore Roosevelt chấp nhận dùng làm căn cứ xây dựng chính sách ngoại giao. Cuối thế kỷ 19, sức mạnh hải quân Mỹ từ thứ 12 nhảy lên thứ 3 thế giới. Sau Thế chiến I thì mạnh nhất thế giới.

Những tư tưởng Mahan về Sức mạnh trên biển nhanh chóng lan tỏa và định hình chiến lược biển của nhiều cường quốc. Ở Anh, nó được xem là sự khẳng định cho vị thế của “đế chế mặt trời không bao giờ lặn”. Còn tại Đức và Nhật Bản, học thuyết Mahan trở thành nền tảng tư tưởng để xây dựng các lực lượng hải quân hùng mạnh đầu thế kỷ 20.

Ảnh hưởng của Mahan không chỉ dừng ở lĩnh vực quân sự. Tư tưởng về Sức mạnh trên biển còn tác động sâu sắc đến chính sách đối ngoại và học thuyết hàng hải của nhiều quốc gia ven biển. Cho đến nay, rất nhiều công trình về lý thuyết chiến tranh hay chiến lược quốc gia đều nhắc đến Mahan và học thuyết của ông.

Cách các quốc gia trở nên giàu có Adam Smith chỉ ra rằng cội nguồn sự giàu có của các quốc gia không nằm ở kho báu hay chính sách can thiệp áp đặt, mà ở năng suất lao động, ở sự tự do trao đổi, và ở khả năng tổ chức xã hội dựa trên luật pháp công bằng. 16:00 5/10/2025

Đỉnh cao của tư tưởng chính trị Mỹ “Luận cương Người Liên bang” là sự kết tinh các tư tưởng của triết học chính trị cổ điển (Locke, Rousseau, Montesquieu), Cộng hòa Hy Lạp, La Mã cổ đại và thực tiễn cách mạng Mỹ. 20:10 2/9/2025

Nhà quản lý tiền tài ba của kinh tế Mỹ Alan Greenspan là người nắm giữ vị trí chủ tịch Cục Dự trữ Liên bang (FED) liên tiếp năm nhiệm kỳ và có ảnh hưởng sâu sắc đến nền kinh tế Mỹ trong những năm 90. 16:00 1/5/2023