Gia đình tôi, một gia đình thị dân trung lưu lâu đời ở Hà Nội. Cỗ Tết thường do chính bà tôi, mẹ tôi, dì Hai và các chị em tôi soạn sửa, nấu nướng, đơm xới. Xa xưa nữa thì các gia đình giàu có ở Hà Nội còn có những món nấu ngon như vây cá, bào ngư, hải sâm…

Thời tôi lớn lên đã chẳng còn như thế. Nhưng cỗ Tết cũng vẫn thịnh soạn mươi lăm món đầy tràn mâm. Nghe kể bây giờ thì hơi ngốt ngát, song các gia đình Hà Nội ngày xưa thường rất đông con cái, lại sống chung ba bốn thế hệ, mâm cỗ Tết thường một người bê không nổi.

Mâm cỗ Tết Hà Nội cũng tương tự trong mâm cỗ Tết ở các làng quê vùng đồng bằng trung du Bắc Bộ, là sự hội tụ của những thức sản vật quý giá nhất của đất trời và bàn tay trồng hái, chăm nuôi của con người. Cho nên nó đầy đặn và phong phú. Tục ngữ có câu: “Đói ngày giỗ cha, no ba ngày Tết” là thế.

Tuy nhiên, mâm cỗ Tết Hà Nội cũng có đôi điều khác với những mâm cỗ Tết các vùng miền trên đất nước. Ai cũng mặc nhiên thừa nhận mâm cỗ Tết Hà Nội, sơn hào hải vị nhiều hơn, chế biến thành thục hơn, với đầy đủ các loại rau lá, gia vị. Và cách thức bày biện, trang trí cũng rất đẹp đẽ, hấp dẫn.

Để có được mâm cỗ Tết đủ đầy tươm tất như thế, cách Tết trên dưới một tháng, mẹ tôi cũng như các bà nội trợ đảm đang của Hà Nội đã lo toan sắm sửa. Cứ rảnh tay là mẹ tôi thoắt cái lại chạy ra chợ Hàng Bè cách nhà chỉ vài trăm bước chân. Bà nội trợ nào cũng có vài ba hàng quen, nên cứ thỏa sức mà chọn lựa hàng hóa sao cho thật ưng ý. Hôm nào tôi nghỉ học, mẹ cũng dẫn ra chợ dạy cách chọn đồ.

Tấm bóng bì phải nở phồng đều, vàng hanh hanh, soi lên ánh sáng thấy trong vắt, mới là bóng chuẩn. Mụp măng khô phải vàng ngà ngà, nục nạc, không có xơ, mới là măng non. Hạt gạo nếp óng nuột như con ong, dễ đếm trăm cũng được, mới là nếp tốt. Rau mùi Láng phải chọn thứ lấm tấm non, rễ trắng ngần, mới là mùi thơm. Hành củ phải chọn thứ củ nhỏ, dọc ngắn, chớ ham thứ “dọc bằng đòn gánh củ bằng bình vôi” mà hôi sì hôi sịt…

Theo phong tục cổ truyền của dân tộc Việt Nam xưa, soạn sửa được mâm cỗ tết, trước là để dâng cúng tổ tiên, sau là để cho cả nhà đoàn tụ chung hưởng, ấy là điều hệ trọng và thiêng liêng. Việc làm cỗ tết, nhất là cỗ tết của dân Hà Nội, cổ sơ, vẫn là bổn phận của những người đàn bà, con gái. Đàn bà con gái Hà Nội, từ thế hệ này qua thế hệ khác không chỉ coi việc nữ công gia chánh, nội trợ gia đình là nghĩa vụ và bổn phận, mà đối với nhiều người, đó còn là niềm vui hầu như vô bờ bến.

Mâm cỗ Tết của người Hà Nội kỳ công, tinh tế, trọng sắc hương. Ảnh: Quỳnh Trang.

Khi làm cỗ Tết, niềm vui đó còn được nhân lên gấp bội phần. Mặc dù công việc có khó nhọc đến bao nhiêu, mặc dù phải thức khuya dậy sớm đến như thế nào, họ cũng chẳng quản công.

Sáng 30 Tết, chị em tôi được mẹ gọi dậy từ rất sớm. Mưa rét cũng phải dậy sớm. Dì Hai tôi còn dậy sớm hơn, khơi bếp lò ủ từ đêm trước cho cháy lại. Đoạn, dì quay ra thái măng, luộc măng, thay nước măng mấy bận. Rồi đem ướp mắm muối chờ sẵn. Lúc ấy mẹ và chị Trưởng tôi đã đi chợ về rồi.

Rau quả, thịt thà chất đống, ngổn ngang. Trông phát ngại. Nhưng chỉ một loáng là ai đã vào việc nấy. Dì Hai lúi húi cho thêm mấy nắm than quả bàng tiếp vào bếp lửa. Bố vặn chiếc quạt điện Thống Nhất cho ngọn lửa bùng lên, hồng rực.

Dì Hai rửa đôi tay lấm than, vội vàng xoay ra giúp mẹ tôi cắt tiết gà gọn gàng. Mẹ tôi có tài liếc dao rất sắc, cắt tiết gà một nhát ăn ngay. Chứ không như đám chúng tôi sau này, cắt tiết gà xong, gà vẫn chạy quanh sân, có khi vọt ra cả cổng sau, tha hồ đuổi bắt hò hét ầm ĩ cả lối ngõ.

Bố tranh thủ lên nhà đốc hai cô em dọn dẹp, chăng dây đèn nhấp nháy xanh đỏ, thắp thêm nén hương vòng trên ban thờ rồi hong lại bánh pháo hồng điều dưới ánh nắng ban công cho chắc chắn đêm Giao thừa pháo nổ giòn đanh, mong năm mới hanh thông, may mắn.

Bà ngoại ngồi bên ban thờ, thong thả lấy vôi, têm trầu, soạn lại âu mứt, chai rượu, gói bánh cho ngay ngắn, đẹp đẽ. Vừa bỏm bẻm nhai trầu, bà vừa nhắc chừng hai cô em gái tôi đang là quần áo và dán tranh Tết:

- Thế không xuống bếp mà học nấu nướng thì lúc về nhà chồng làm ăn ra sao? Là lượt, hoa lá lắm mà làm gì.

- Đến đâu hay đến đấy, bà ơi. Chưa chi bà đã dọa lấy chồng.

Sợ lắm, sợ lắm!

- Ờ, để rồi xem sao… Cha bố các chị. Chỉ “bóc hành canh mèo” là thạo.

Dưới sân, mẹ tôi tất tả dội nước sôi, sai cô em sát tôi vặt lông gà. Dì Hai thái thịt, rửa tôm khô, nhặt nấm, băm thịt, viên mọc.

Chị Trưởng tỷ mẩn nhặt rau thơm, thái lá chanh, tỉa hoa ớt. Xong quay ra thái su hào, cà rốt làm chân tẩy món bóng. Chị Hai thoăn thoắt vo đãi gạo nếp thổi xôi, lấy nước vo gạo ngâm tẩy bóng.

Rồi quay ra giúp chị Trưởng thái chỗ su hào, cà rốt đầu thừa đuôi thẹo thành những miếng nho nhỏ cỡ hạt xúc xắc, tận dụng cho món xào hạnh nhân với mề gà, nạc thăn và hạt đậu hòa lan. Đó là món nhắm rượu mà bố tôi rất thích.

Hai em nhỏ lỉnh kỉnh lau bát đĩa đẹp, sắp mâm cúng. Ngày trước, nhà tôi có một tủ đĩa bát cổ, chỉ dành riêng cho việc giỗ Tết.

Bát Cô Tiên, bát Con Gà, đĩa Song Long, đĩa Loan Phượng, đũa sơn son bịt vàng, thìa sứ tráng men hoa… Hết giỗ Tết, lại đem rửa sạch, hong nắng, cất kỹ. […]

Đã bao năm xa ngôi nhà phố cổ, mỗi kỳ cuối năm, tôi không khỏi rưng rưng nhớ về cái thời khắc thiêng liêng vô tận những ngày Tết nhất thuở ấu thơ. Cha mặc complet, mẹ và dì Hai diện áo dài sóng hàng đứng trước đàn con bên ban thờ gia tiên rực rỡ sắc hoa đào, hoa cúc và thơm mùi nhang trầm, thơm mùi hương cỗ Tết.

Mâm cỗ Tết Hà Nội một thời xa sực nức những hương vị thơm ngon, tinh khiết, thảo lành. Ấy chính là hương vị của niềm vui đoàn tụ gia đình sau một năm trường vất vả trong cuộc mưu sinh đầy rẫy những khó khăn, trắc trở nhưng cũng có thể rất hanh thông, thành đạt. Nhất là đối với những người đi xa mới trở về, mâm cỗ Tết đâu chỉ còn là những món ăn gợi nhớ của một thời quá vãng xa xôi.