Ô Quan Chưởng. Ảnh: Hoàng Nguyên.

Ngày nay rất nhiều người, kể cả những người đã và đang ở Hà Nội, cho rằng Hà Nội có 5 cửa ô. Minh chứng là trong lời bài hát Tiến về Hà Nội của Văn Cao có câu “Năm cửa ô, đoàn quân tiến về…” và trong lời bài hát Hà Nội niềm tin và hy vọng của Phan Nhân có câu “Đường lộng gió thênh thang năm cửa ô”.

Thực ra ngày tiếp quản Thủ đô, các cánh quân của ta không phải tiến vào Hà Nội qua đủ 5 cửa ô mà chỉ đi vào qua 2 cửa ô là ô Cầu Giấy và ô Cầu Dền. Hình ảnh 5 cánh quân tiến vào tiếp quản Hà Nội chỉ là biểu tượng của hình ảnh ngôi sao vàng 5 cánh trên nền cờ đỏ tung bay rợp các phố phường Hà Nội trong ngày 10/10/1954 mà thôi.

Trước khi nói về khái niệm cửa ô, chúng ta cần biết thêm một khái niệm nữa cũng liên quan đến lịch sử Hà Nội đó là cửa thành. Thành Hà Nội xây dựng vào đầu triều Nguyễn từ 1804 đến 1805, bao gồm toàn bộ kinh thành Thăng Long triều Lê. Thành được xây bằng gạch vồ có hình vuông và mở 5 cửa ra vào gồm: cửa Chính Bắc, Chính Đông, Chính Tây, Đông Nam và Tây Nam. Người Pháp sau khi đánh chiếm Hà Nội đã phá bỏ thành Hà Nội để mở mang đường phố.

Các cửa thành cũng bị phá hết chỉ còn để lại duy nhất cửa thành Chính Bắc với vết đạn đại bác của quân Pháp khi đánh thành Hà Nội lần thứ nhất (1873) còn in sâu trên tường, hiện còn nguyên vẹn trên phố Phan Đình Phùng. Vị trí các cửa thành tương đương vị trí các phố Cửa Bắc, phố Cửa Đông, phố Cửa Nam ngày nay.

Mặc dù Hà Nội không có phố Cửa Tây nhưng vẫn xác định được vị trí cửa Chính Tây ở vào khu vực Quảng trường Ba Đình ngày nay.

Cửa ô theo sử sách ghi chép lại, vào thời chúa Trịnh Doanh (1749) đã cho đắp một tòa thành đất bao bọc khu Hoàng thành Thăng Long, xung quanh bên ngoài có hào nước sâu cắm chông bảo vệ.

Trên thân thành đất mở ra 8 cửa để cho người qua lại, kiến trúc mỗi cửa gồm một cửa chính và hai ô cửa phụ hai bên, trên cửa có vọng lâu canh gác nên còn gọi là ô môn. Tất cả 8 cửa đều có kích thước, hình dạng giống nhau như cửa ô Quan Chưởng còn sót lại ngày nay.

Số lượng các cửa ô luôn thay đổi tùy theo từng triều đại phong kiến, có nghĩa là sẽ được mở thêm ra hay bị lấp bớt đi.

Theo sách Bắc thành dư địa chí, đầu thế kỷ XIX có 21 cửa ô, đến năm 1831, triều vua Minh Mạng lại thấy chỉ còn 16 cửa ô.

Đến năm 1866 là trước thời gian người Pháp phá thành lại chỉ còn có 15 cửa ô. Và đến ngày nay chỉ còn lại một cửa ô duy nhất là cửa ô Quan Chưởng.

Tuy vậy, ngày nay chúng ta vẫn còn xác định được tên gọi và vị trí tương đối của 7 cửa ô tính từ bắc theo chiều kim đồng hồ như sau:

1. Ô Yên Phụ vị trí ở chỗ đường Yên Phụ gặp đường Thanh Niên.

2. Ô Quan Chưởng vị trí ở đầu phố Hàng Chiếu.

3. Ô Đống Mác vị trí ở chỗ giao nhau cuối phố Lò Đúc và đường Trần Khát Chân.

4. Ô Cầu Dền ở vị trí ngã tư Phố Huế - Đại Cồ Việt - Bạch Mai - Trần Khát Chân.

5. Ô Đồng Lầm ở vị trí ngã tư phố Lê Duẩn - Xã Đàn - Giải Phóng - Đại Cồ Việt. Cửa ô này còn gọi là ô Kim Hoa, là tên chữ của làng Đồng Lầm.

6. Ô Chợ Dừa (ô Cầu Dừa) ở vị trí ngã năm phố Tôn Đức Thắng - Đê La Thành - Xã Đàn - Nguyễn Lương Bằng - Xã Đàn.

7. Ô Cầu Giấy ở vị trí giao nhau của ba phố Nguyễn Thái Học - Sơn Tây - Kim Mã, chỗ bến xe ôtô Kim Mã trước đây. Cửa ô này nằm trên đất làng Thanh Bảo nên còn gọi là ô Thanh Bảo.

Ngoài ra trên tòa thành đất bao bọc vòng ngoài còn xác định được vị trí hai cửa ô nữa là ô Trung Hiền ở ngã tư Bạch Mai - Đại La - Trương Định - Minh Khai và ô Tây Dương ở gần đền Voi Phục nhìn thẳng ra cây cầu Giấy. […]

Xin mời tham khảo bản đồ Hà Nội giai đoạn 1866 - 1876 để thấy được số lượng, vị trí và tên gọi các cửa ô của Hà Nội triều Nguyễn.

Bản đồ vị trí cửa thành, cửa ô của Hà Nội thời Nguyễn (giai đoạn 1866 - 1876).

Theo sách Bắc thành dư địa chí soạn hồi đầu thế kỷ XIX, Hà Nội có 21 cửa ô. Nhưng sách này không liệt kê tên đầy đủ các cửa ô.

Đến khi nhà Nguyễn hạ cấp kinh thành Thăng Long xuống thành một thành phố thuộc tỉnh thành Hà Nội thì số các cửa ô chỉ thấy còn 16.

Theo bản đồ tòa thành Hà Nội (thành đất), do hai ông Lê Đức Lộc và Nguyễn Công Tiến dựng năm 1831, có ghi vị trí và tên 16 cửa ô. Bản đồ tỉnh thành Hà Nội vẽ năm 1866 (thời gian trước khi phá thành Hà Nội) đời Tự Đức lại chỉ còn 15 cửa ô, không còn ô Nhân Hòa.

Thời xưa, đây là các cửa ra vào kinh thành. Ban đêm, tại các cửa ô đều có tuần phiên canh gác, kiểm soát sự ra vào kinh thành.

Phần lớn các cửa ô đều thông ra sông Hồng và sông Tô Lịch: ra sông Tô Lịch ở phía tây có 2 cửa, phía nam có 3 cửa; ra sông Hồng có 11 cửa. Lý do là thời đó đường giao thông nối Thăng Long với các vùng khác chủ yếu là đường sông, dọc sông Hồng có nhiều bến, phố xá đông đúc, nhiều hiệu buôn lớn của người Việt và người nước ngoài tập trung buôn bán.

Tính từ Bắc xuống Nam và theo chiều kim đồng hồ gồm có các cửa ô sau:

1. Ô Yên Hoa vị trí ở ngã ba đê Yên Phụ với đường Thanh Niên, sau vì tránh húy mẹ vua Thiệu Trị nên đổi thành ô Yên Phụ.

2. Ô Yên Tĩnh vị trí ở ngã ba đê Yên Phụ với phố Cửa Bắc, sau đổi thành ô Yên Định rồi là ô Yên Ninh.

3. Ô Thạch Khối vị trí ở đầu dốc Hàng Than, sau đổi là ô Nghĩa Lập.

4. Ô Phúc Lâm vị trí ở đầu phố Hàng Đậu hay còn gọi là ô Hàng Đậu, sau đổi là ô Tiền Trung.

5. Ô Đông Hà hay ô Quan Chưởng ở vị trí đầu phố Hàng Chiếu.

6. Ô Trừng Thanh vị trí ở bên phải nhà tắm công cộng phố Chợ Gạo cũ.

7. Ô Mỹ Lộc vị trí ở ngã ba Trần Quang Khải - Hàng Mắm.

8. Ô Đông An vị trí ở ngã ba Trần Quang Khải - Hàng Thùng.

9. Ô Tây Luông vị trí ở Nhà hát Lớn thành phố, sau đổi là ô Trường Long rồi là ô Cựu Lâu.

10. Ô Nhân Hòa vị trí ở ngã ba Trần Quang Khải - Trần Hưng Đạo (sau bỏ cửa ô này).

11. Ô Thanh Lãng hay ô Đống Mác vị trí ở cuối phố Lò Đúc gặp đường Trần Khát Chân, sau đổi là ô Lãng Yên.

12. Ô Yên Ninh hay còn gọi là ô Cầu Dền vị trí ở ngã tư Phố Huế - Đại Cồ Việt - Bạch Mai - Trần Khát Chân sau đổi là ô Thịnh Yên.

13. Ô Kim Hoa hay còn gọi là ô Đồng Lầm vị trí ở ngã tư Lê Duẩn - Xã Đàn - Giải Phóng - Đại Cồ Việt.

14. Ô Thịnh Quang hay còn gọi là ô Chợ Dừa (Cầu Dừa) vị trí ở ngã sáu Tôn Đức Thắng - La Thành - phố Ô Chợ Dừa - Nguyễn Lương Bằng - Xã Đàn - Khâm Thiên. Cửa ô này sau đổi là ô Thịnh Hào.

15. Ô Thanh Bảo hay còn gọi là ô Cầu Giấy vị trí ở bến xe ô tô Kim Mã (điểm giao nhau của phố Nguyễn Thái Học - Sơn Tây - Kim Mã).

16. Ô Thụy Chương vị trí ở vườn hoa Tây Hồ, đầu đường Hoàng Hoa Thám.

Ngày nay tất cả cửa ô của kinh thành Thăng Long, của Hà Nội, đã không còn, chỉ còn lại duy nhất và còn nguyên vẹn cửa ô Đông Hà mà được gọi bằng cái tên thân thương là ô Quan Chưởng. […]

----------------------

* Tên bài trong sách: Cửa ô là gì, Hà Nội có bao nhiêu cửa ô?