 |
| Một tiết mục biểu diễn của phường rối nước Nguyên Xá (xã Đông Hưng, tỉnh Hưng Yên). (Ảnh: ST) |
Theo lời các nghệ nhân cao tuổi, rối nước đã xuất hiện ở vùng đất này khoảng 700 năm và được duy trì liên tục đến nay. Trước kia, địa phương có bốn phường rối nhưng trải qua thăng trầm lịch sử, hiện nay chỉ còn sân khấu rối nước Nguyên Xá hoạt động. Tuy các đội rối mới ra đời nhưng phường rối nước Nguyên Xá (xã Đông Hưng, tỉnh Hưng Yên) vẫn khẳng định vị thế trong hệ thống 13 phường rối nước dân gian của cả nước. Múa rối nước Nguyên Xá được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Từ không gian diễn xướng đến kỹ thuật trình diễn… đều gắn bó với đời sống tín ngưỡng và sinh hoạt của cư dân nông nghiệp Đồng bằng Bắc Bộ. Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Đình Bẩy, Trưởng phường rối nước Nguyên Xá chia sẻ: Phường có 20 nghệ nhân vừa tham gia biểu diễn vừa tự đảm nhiệm mọi công đoạn, từ làm quân rối, chuẩn bị đạo cụ đến tổ chức chương trình. Ban chủ nhiệm chỉ có bốn người, không hưởng lương thường xuyên từ địa phương. Mọi hoạt động đều theo phương thức “tự sản, tự tiêu”. Mỗi buổi diễn, phường trích lại 20% kinh phí để bảo dưỡng quân rối và đạo cụ.
Là một trong những phường rối cổ truyền lâu đời của cả nước, bản sắc của rối nước Nguyên Xá được khắc họa rõ nét qua kho trò diễn độc đáo. Hiện phường đang lưu giữ 24 tích trò do các thế hệ nghệ nhân truyền lại. Các trò diễn mô tả sinh hoạt, sản xuất và lễ hội của người nông dân vùng Đồng bằng Bắc Bộ. Về kỹ thuật, trò diễn sử dụng hệ thống sào và dây điều khiển quân rối trong đó nhiều trò dây độc đáo đòi hỏi trình độ cao.
Nhằm bảo tồn và phát triển loại hình nghệ thuật dân gian này, những năm gần đây, phường rối nước Nguyên Xá từng bước gắn hoạt động biểu diễn với phát triển du lịch văn hóa địa phương. Nhiều tour được xây dựng trong đó chương trình rối nước trở thành điểm nhấn, góp phần giới thiệu văn hóa truyền thống và làm phong phú hành trình khám phá các di tích lịch sử, văn hóa, tâm linh tiêu biểu của địa phương. Có thể kể đến như tour thăm Khu lăng mộ và đền thờ các vua triều Trần, đền Tiên La thờ Bát Nàn tướng quân, trải nghiệm làng nghề truyền thống, dâng hương tại đền thờ Đại tướng Võ Nguyên Giáp, sau đó du khách dừng chân thưởng thức các trò diễn của múa rối nước Nguyên Xá.
Một chương trình biểu diễn kéo dài khoảng một giờ mười lăm phút với khoảng 20 trò và cần sự phối hợp chặt chẽ của 20 nghệ nhân. 10 nhạc công đảm nhiệm phần nhạc trên bờ, 10 nghệ nhân dưới nước điều khiển các con rối. Khác với nhiều nơi sử dụng nhạc thu sẵn, phường rối Nguyên Xá diễn tấu trực tiếp. Sự phối hợp nhịp nhàng giữa âm nhạc và quân rối tạo nên không khí sinh động, giàu cảm xúc cho mỗi suất diễn. Tiêu biểu nhất là trò “Chạy đàn ngũ phương” với đội hình gồm ông sư, bà vãi, chú tiểu… di chuyển theo hình ngôi sao trên mặt nước thể hiện kỹ thuật tinh xảo và khả năng tạo hình giàu biểu cảm. Tuy phân vai cụ thể nhưng nhiều nghệ nhân đảm đương cùng lúc hai đến ba vị trí, “xỏ tay nọ, vơ tay kia” để giữ nhịp cho con rối trên sân khấu.
Để quảng bá nghệ thuật rối nước, phường Nguyên Xá tích cực tham gia biểu diễn tại nhiều tỉnh, thành phố trong nước và một số nước trên thế giới như Pháp, Đức, Italia, Trung Quốc. Trong năm 2024, phường thực hiện hơn 40 buổi biểu diễn tại thủy đình phục vụ nhân dân và du khách. Ngoài ra, rối nước được đưa vào hoạt động giáo dục địa phương. Phường rối Nguyên Xá trở thành địa điểm học tập, học sinh tìm hiểu kỹ năng, tham gia tập luyện điều khiển rối và biểu diễn dưới sự hướng dẫn trực tiếp của nghệ nhân.
Nghệ nhân Ưu tú Vũ Ngọc Khanh, Phó trưởng phường phụ trách nghệ thuật biểu diễn, người đã có 43 năm theo nghề tâm sự, tuy truyền dạy nghề được các nghệ nhân đặt lên hàng đầu nhưng nhiệm vụ này đang đối mặt không ít thách thức. Độ tuổi các thành viên trong phường chênh lệch lớn, người cao nhất đã ngoài 80 tuổi trong khi người trẻ nhất mới đang học lớp 9. Trước đây, nghề rối nước chủ yếu cha truyền con nối, thậm chí không truyền cho phụ nữ. Hiện nay quan niệm này đã thay đổi, bất cứ ai yêu nghề đều có thể theo học.
Tuy vậy, công việc vất vả, thường xuyên dầm mình dưới nước, luyện tập công phu trong khi thu nhập thấp cho nên nhiều người trẻ không chọn nghề này. Phần lớn những nghệ nhân gắn bó với phường rối nước Nguyên Xá đều xuất thân từ lao động nông thôn. Mỗi buổi biểu diễn tại hồ khoảng bảy triệu đồng, sau khi trừ chi phí, mỗi nghệ nhân chỉ nhận được khoảng 200 nghìn đồng. Đằng sau mỗi buổi diễn là những giờ ngâm mình trong nước, kể cả những ngày đông giá rét.
Mới đây, dự án cải tạo, nâng cấp nhà thủy đình phường rối nước Nguyên Xá với 12 hạng mục công trình, tổng vốn đầu tư trên 6,6 tỷ đồng đã khánh thành. Bày tỏ niềm vui trước cơ sở vật chất khang trang, các nghệ nhân cho biết điều kiện biểu diễn đã thuận lợi hơn để phục vụ nhân dân và du khách. Tuy nhiên, tình yêu và trách nhiệm bảo tồn văn hóa truyền thống đang rất cần một điểm tựa chính sách đủ mạnh. Các nghệ nhân mong muốn vừa gìn giữ nghệ thuật rối nước dân gian, vừa có cơ chế cụ thể để thu hút lớp trẻ tham gia và yên tâm gắn bó lâu dài. Khi có lương ổn định và chế độ đãi ngộ phù hợp, sự quan tâm và đầu tư bài bản sẽ trở thành nền tảng để rối nước Nguyên Xá tiếp tục được trao truyền và lan tỏa trong đời sống đương đại.
