Thành phố đáng sống cần lòng dân ủng hộ Sáng 14/10, TP HCM khai mạc Đại hội Đảng bộ lần thứ X - đại hội được kỳ vọng đưa ra những quyết sách tạo động lực cho thời kỳ phát triển mới của thành phố, và cả nước. 06:20 14/10/2015

Những kết quả phân tích dựa trên bối cảnh trong nước và so sánh với một số thành phố trong khu vực về sức cạnh tranh cũng như những vấn đề liên quan cho thấy trong nước từ khía cạnh trung tâm kinh tế và thương mại thì TPHCM giữ vị trí số 1 từ trước đến nay. Với những lợi thế và vị trí hiện nay, khả năng một địa phương nào đó có thể vượt qua TPHCM để trở thành dẫn đầu trong một vài thập kỷ tới là không cao.

Giống như nhiều thành phố đang phát triển khác, những bất cập, trục trặc trong công tác quy hoạch và quản lý đô thị là không thể tránh khỏi. Trong Tờ trình trình Bộ Chính trị năm 2012 và được đăng tải rộng rãi, TP HCM đã thẳng thắn thừa nhận: “Kết cấu hạ tầng vốn đã yếu kém, ngày càng quá tải, bất cập, ngày càng gây bức xúc cho nhân dân, cản trở mục tiêu tăng trưởng kinh tế và cải thiện đời sống nhân dân; quy hoạch và quản lý đô thị chưa theo kịp tốc độ phát triển và còn nhiều yếu kém".

Đứng thấp nhất trong nhóm 12 thành phố châu Á

Tuy nhiên, nhìn ra bên ngoài và ở góc độ phát triển hướng tới một đô thị thịnh vượng được thể hiện qua hai tiêu chí là cạnh tranh (competitiveness) và đáng sống (livability), cho dù về vị trí địa lý, quy mô dân số và diện tích cũng như lịch sử hình thành không có nhiều khác biệt, nhưng TP HCM có vị trí rất thấp. Thấp nhất so với 12 thành phố trong khu vực – nhóm có thể xem là đối thủ cạnh tranh hay mục tiêu hướng đến của TP HCM.

Khoảng cách về trình độ phát triển cũng như môi trường sống của TP HCM đến các thành phố khác, kể cả thành phố xếp ngay trước đó là Manila của Philippines vẫn còn rất xa.

Ba vấn đề cản trở

Có nhiều vấn đề có thể nêu ra, nhưng một trong những nguyên nhân cơ bản làm cho khoảng cách còn lớn là do TP HCM vẫn chưa thể phát huy tốt nhất các lợi thế cũng như khai thác được các tiềm năng của mình. Điều này cũng chỉ ra ngụ ý rằng dư địa tăng trưởng và phát triển cho TP HCM còn rất lớn và khả năng tiến kịp các thành phố khác trong khu vực là hoàn toàn khả thi.

Nếu thành phố xác định được hướng đi đúng và cách làm phù hợp cộng với một cơ chế phân bổ ngân sách cũng như sự chủ động hợp lý cho thành phố từ trung ương thì 10 năm là đủ để tạo ra những thay đổi hay nền tảng căn bản của một đô thị hiện đại và 30 năm cũng sẽ là đủ để chuyển từ một đô thị ở thế giới thứ ba sang thế giới thứ nhất. Đây không phải là giấc mơ viễn vông phi thực tế bởi nhiều nơi như Singapore, Seoul hay Đài Bắc đã làm được.

Nhìn ở góc độ bộ máy quản lý và cơ chế vận hành thành phố, có ít nhất ba vấn đề then chốt cản trở khả năng khai thác tiềm năng và lợi thế của thành phố mà nguyên nhân cơ bản của nó là cơ chế chính sách phần lớn được quyết định bởi Trung ương hay chính sách chung của cả nước.

Khu đô thị mới ở Q.7, TP HCM Ảnh: Max Hồ

Thứ nhất, với cơ chế đánh giá và bổ nhiệm cán bộ theo nguyên tắc “không sai” chứ không phải “hiệu quả tổng thể” cộng với việc không phân định rõ ràng trách nhiệm và quyền hạn đã vô hình trung làm triệt tiêu phần lớn khả năng sáng tạo của cán bộ. Cũng như không tạo động lực thôi thúc họ nghĩ ra cách làm mới nhằm giải quyết những vấn đề phát sinh của thực tiễn công việc. Phản ứng thường thấy của công chức là trình lên trên rồi chờ.

Thứ hai, số liệu thống kê không đủ độ tin cậy làm cơ sở cho việc hoạch định và đánh giá chính sách.

Thứ ba, công tác quy hoạch và lập kế hoạch không thể hiện được vai trò cần thiết của chúng.

Hậu quả là mọi thứ cứ giẫm chân tại chỗ và nhiều trường hợp gây ra sự kém hiệu quả hay lãng phí rất lớn. Ngay cả lãnh đạo cao cấp của thành phố vẫn phải dành phần rất lớn thời gian cho các vấn đề sự vụ nên không còn đủ thời gian cần thiết cho việc định hình ra những đường hướng phát triển dài hạn và tổng thể cho thành phố.

Cụ thể hóa hay hình tượng hóa mục tiêu và tầm nhìn

Cấp độ hoạch định chiến lược thời gian qua thành phố cũng chỉ có thể đưa ra được mục tiêu hay tầm nhìn cho tương lai rất chung chung: “Xây dựng TP HCM văn minh, hiện đại với vai trò đô thị đặc biệt, đi đầu trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa…”.

Cả bộ máy chính quyền đang phải tập trung phần lớn nguồn lực vào các vấn đề sự vụ hàng ngày nên mọi thứ trông như luôn bị quá tải nhưng thực sự lại không được vận hành hiệu quả.

Việc không thể cụ thể hóa hay hình tượng hóa mục tiêu và tầm nhìn của thành phố để sao cho đa phần người dân có thể hiểu được đang là một rào cản rất lớn khiến cho người dân khó có thể tham gia và đóng góp tích cực vào việc thực hiện các mục tiêu phát triển của thành phố.

Báo cáo đánh giá năng lực cạnh tranh của các thành phố của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) năm 2014 đã chỉ ra hai yếu tố then chốt cho sự thịnh vượng của thành phố là: 1) khắc phục tình trạng cả bộ máy tập trung vào các công việc sự vụ hàng ngày, và 2) mục tiêu và tầm nhìn rõ ràng và dễ hiểu làm cho đại bộ phận người dân có thể hình dung để cảm thấy niềm tin và kỳ vọng vào một tương lai tươi sáng. 

Lý Quang Diệu đã làm rất tốt hai điều này với Singapore, cũng như Lee Muyng Park đã làm rất tốt với Seoul khi triển khai dự án khôi phục lại dòng sông ở trung tâm thành phố.

Muốn thành cỗ máy tăng trưởng phải tăng phân bổ ngân sách gấp 3 lần

Trục trặc quan trọng thứ hai là cơ chế phân bổ ngân sách hiện nay làm cho TP HCM không có đủ nguồn lực cần thiết để tạo các tiền đề cất cánh.

Mục tiêu của bất kỳ một quốc gia nào cũng là tạo đủ việc làm và sinh kế bền vững cho người dân. Trong đó, việc làm cho lực lượng lao động có kỹ năng là then chốt vì họ tạo ra nhiều giá trị gia tăng cao đi kèm với việc làm cho lao động phổ thông sẽ nhiều hơn.

Đô thị hóa và công nghiệp hóa là công thức xử lý vấn đề này và là con đường đi đến thịnh vượng. Các quốc gia đã trở nên phát triển, trong giai đoạn đầu họ đã dành nhiều nguồn lực cho những vùng đô thị có khả năng phát triển, tạo ra nhiều giá trị gia tăng và việc làm hơn.

Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan, Hong Kong và Singapore là những điển hình. Trong giai đoạn đầu họ đã dành nguồn lực rất nhiều cho các trung tâm, đặc biệt là các siêu đô thị và sự thần kỳ đã xảy ra. Động lực của các nền kinh tế này chính là các vùng siêu đô thị như Tokyo, Osaka ở Nhật, Seoul và Busan ở Hàn Quốc, Đài Bắc và Cao Hùng ở Đài Loan.

Sự bùng nổ của Trung Quốc trong thời gian qua cũng theo công thức này. Nhờ một nguồn lực rất lớn dành cho các trung tâm mà chỉ trong một thời gian ngắn các đô thị đã trở thành cỗ máy tăng trưởng của kinh tế Trung Quốc. Thượng Hải là một ví dụ điển hình.

Một nút giao thông nhiều tầng ở Thượng Hải, Trung Quốc Ảnh: Reuters

Cho dù chi tiêu ngân sách quốc gia của Trung Quốc thường dưới 20% GDP, nhưng chi tiêu ngân sách của Thượng Hải trong nhiều năm qua lại thường xuyên trên 21% GDP. Ví dụ, năm 2013, chi ngân sách của họ lên đến 453 tỷ RMB, tương đương với 21% GRDP (2.160 tỷ RMB) của họ.

Chính quyền Thượng Hải đã chủ động xây dựng hệ thống cơ sở hạ tầng quan trọng phục vụ sự phát triển không chỉ riêng mình mà còn tạo động lực cho nền kinh tế Trung Quốc cất cánh. Thượng Hải đã trở thành thành phố có sức cạnh tranh toàn cầu.

Có một sự tương phản rất rõ ở Việt Nam mà đặc biệt là vùng TP.HCM - trung tâm kinh tế, thương mại quan trọng nhất của cả nước. Thay vì được dành nhiều nguồn lực để phát huy tiềm năng và lợi thế nhằm có thể cạnh tranh quốc tế, vùng TP HCM đang bị vắt kiệt mà hậu quả là thành phố không thể phát triển và rút ngắn khoảng cách với các thành phố trong khu vực.

Trong khoảng hai thập kỷ qua, cho dù đã tạo ra gần 20% GDP và khoảng 30% ngân sách quốc gia nhưng TP HCM chỉ được giữ lại khoảng ¼ nguồn thu, tính ra chưa đến 7% GDP. Con số này chỉ bằng khoảng 30% của Thượng Hải hay Hong Kong và chỉ bằng một nửa Singapore, trong khi chi ngân sách quốc gia bình quân của Việt Nam trong cùng giai đoạn lên đến 29% GDP, gấp hai lần Singapore, 1.5 lần Trung Quốc và Hong Kong.

Nếu tính con số chi ngân sách lạc quan nhất là quyết toán năm 2012 của Bộ Tài Chính là gần 59.800 tỷ đồng (sau khi loại trừ chi chuyển nguồn) so 591.000 tỷ đồng GRDP thì tỷ lệ cũng chỉ khoảng 10%.

Công bằng mà nói, với sự trục trặc của hai yếu tố then chốt nêu trên, việc đạt được những kết quả như hiện nay của thành phố đã là một nỗ lực rất lớn. Tuy nhiên, để xây dựng được một thành phố hiện đại, không thể để bộ máy chỉ tập trung vào các vấn đề sự vụ hay dựa vào “giải pháp cầu vượt”. Thay vào đó, cần phải khắc phục những trục trặc nêu trên và điểm tích cực này là các vấn đề đều có thể khắc phục để bộ máy trở nên hiệu quả hơn.

Sức ép từ bên ngoài và bên trong

Nhìn trên bình diện quốc tế, trong kỷ nguyên toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, các đô thị trở thành các trung tâm kinh tế và là những nơi có sức cạnh tranh nhất.

Báo cáo Năng lực cạnh tranh của các thành phố của Diễn đàn Kinh tế Thế giới năm 2014 cũng đã chỉ ra sáu siêu xu hướng toàn cầu sẽ chi phối xu hướng đô thị hóa hay sự phát triển của các thành phố trong tương lai, bao gồm: 

1. Đô thị hóa, thay đổi dân số học và tầng lớp trung lưu mới nổi
2. Gia tăng bất bình đẳng
3. Thách thức phát triển bền vững
4. Thay đổi công nghệ
5. Các cụm ngành và chuỗi giá trị toàn cầu
6. Thay đổi trong cách thức quản trị

Tất cả các đô thị lớn đều xác định đối thủ cạnh tranh chính của họ là các đô thị lớn khác, nhất là các đô thị trong khu vực có những yếu tố tương tự.