Kỹ thuật so sánh - liên tưởng

Làm sao khán giả có thể nhớ được điều chúng ta nói, cảm được câu chuyện dữ liệu của chúng ta, nếu họ vẫn còn loay hoay tìm hiểu những khái niệm mới lạ? Chúng ta phải tìm cách kết nối được với người xem, xóa dần khoảng cách và tiến “gần” hơn với họ.

Nếu câu chuyện dữ liệu của chúng ta có điều gì đó gây cho người xem lúng túng, hãy vận dụng kỹ thuật so sánh - liên tưởng để biến “lạ” thành “quen”. Nếu câu chuyện dữ liệu của chúng ta xoay quanh những điều quen thuộc, đơn giản, hãy vận dụng kỹ thuật so sánh - liên tưởng để biến điều “quen” thành “chất”.

Ảnh minh họa nb. Nguồn: Forbes.

So sánh, liên tưởng là kỹ thuật giúp đơn giản hóa các chủ đề phức tạp, khó hiểu bằng cách ánh xạ, liên hệ với những hình ảnh gần gũi, quen thuộc với người xem, giúp họ dễ hiểu và nắm bắt vấn đề. Đây là kỹ thuật khiến những khái niệm trừu tượng trở nên dễ hình dung, những thuật ngữ chuyên môn trở nên gần gũi và dễ hiểu, những điều vốn đơn giản trở nên mới lạ và sâu sắc hơn.

Kỹ thuật liên tưởng cũng làm cho sản phẩm, dịch vụ vượt ra khỏi những điều mọi người thường nghĩ về tính năng của chúng. Theo Tổng giám đốc Starbucks, Howard Schultz, ông không chỉ bán cà phê. Ông bán “không gian thứ ba” giữa nơi làm việc và nơi ở.

Theo Charles Revson, người sáng lập của hãng Revlon thì “Trong nhà máy, chúng tôi làm ra mỹ phẩm; trong cửa hiệu, chúng tôi bán niềm hy vọng” về cái đẹp cho phụ nữ trên toàn thế giới. Với Steve Jobs, bậc thầy về thuyết trình thì ông “không bán máy tính mà bán công cụ để giải phóng tiềm năng của con người”.

Trong kho tàng ca dao, tục ngữ, thành ngữ từ ngàn xưa, những câu truyền miệng cũng có rất nhiều hình ảnh liên tưởng, ẩn dụ. Nhờ đó, những bài học triết lý trở nên súc tích, giàu hình ảnh và dễ nhắc nhớ, truyền qua nhiều thế hệ:

• Đừng cố gắng leo lên lưng cọp hay ngồi chờ sung rụng mà hãy chủ động hơn trong các quyết định của mình.
• Hãy kiên trì, có công mài sắt có ngày nên kim, một ngày nào đó thành công sẽ đến.
• Hãy chọn bạn mà chơi, bởi gần mực thì đen, gần đèn thì sáng, không phải ai cũng có thể là sen, gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn.

Với kỹ thuật liên tưởng - so sánh, các khái niệm chuyên môn trong lập trình, máy học, trí tuệ nhân tạo trở nên dễ hình dung hơn với người nghe:

• Khác biệt giữa hệ điều hành 64-bit và 32-bit cũng giống như đường cao tốc có 64 làn xe, so với đường cao tốc 32 làn. Đường cao tốc càng rộng, chúng ta càng có thể xử lý đồng thời nhiều thông tin hơn.
• Hãy tưởng tượng thuật giải giống như những con đường để đi từ điểm A (vấn đề) đến điểm B (kết quả mong muốn). Sẽ có một số tuyến đường nhanh hơn, ưu việt hơn, “đẹp” hơn các tuyến đường khác.
• Lỗi 404 trong lập trình web xảy ra khi hệ thống không thể tìm thấy trang web đó, giống như khi chúng ta lái xe đi vào ngõ cụt, lúc đó chỉ có cách quay lại hoặc tìm kiếm một lộ trình mới.
• Dữ liệu giống như những nốt nhạc. Nếu tách rời, mỗi nốt chỉ là tần số riêng lẻ, nhưng nếu biết cách kết hợp các nốt với nhau, chúng ta có giai điệu đi vào lòng người.

Ngoài ra, kỹ thuật liên tưởng còn giúp chúng ta cung cấp thêm ngữ cảnh cho những con số, làm cho chúng biết “nói”:

• Tốc độ ánh sáng là 299.792.458 mét/giây: Hãy tưởng tượng chỉ trong một giây chúng ta có thể di chuyển quanh đường xích đạo Trái đất khoảng 7,5 lần. Đó là tốc độ của ánh sáng!

• Diện tích của rừng mưa nhiệt đới Amazon khoảng 5 triệu km2: Hơn diện tích của 11 quốc gia khu vực Đông Nam Á cộng lại, gấp 15 lần diện tích Việt Nam và tương đương với diện tích gấp 2.400 lần thành phố Hồ Chí Minh.
• Trọng lượng trung bình của một con voi trưởng thành khoảng 6.000 kg: Đó là trọng lượng xấp xỉ của 100 người trưởng thành, cân đối, với chiều cao trung bình khoảng 1m7.
• Chiều dài của con tàu huyền thoại Titanic là 269 m: gấp 2,5 lần chiều dài sân vận động Mỹ Đình, gấp 10 lần sân bóng rổ và xấp xỉ 20 lần sân thi đấu cầu lông.
• Chiều dài tất cả mạch máu trong cơ thể người trưởng thành khoảng 96.000 km, gấp 2,5 lần so với chu vi trái đất.
• Mức khuyến nghị lượng muối an toàn cho sức khỏe là 6 gram muối mỗi ngày: chỉ khoảng một muỗng cà phê muối, dùng cả ngày trong tất cả món ăn để có một cơ thể khỏe mạnh.

Trong các bài giới thiệu sản phẩm của Apple, Steve Jobs luôn vận dụng kỹ thuật liên tưởng để làm cho những con số “biết nói”, có ý nghĩa hơn. Ông liên hệ iTunes Music Store giống như một cửa hàng băng đĩa, nơi người dùng có thể nghe thử và chỉ mua những bài hát mình thích; hay cảm ứng đa điểm hoạt động như một “phép thuật” trên chiếc điện thoại; MacBook Air, được Steve Jobs giới thiệu bằng cách kéo ra khỏi một phong bì, làm nổi bật đến khó tin hình dáng chiếc máy tính xách tay mỏng nhất thế giới.

Steve Jobs cũng liên hệ PC và máy tính xách tay truyền thống với “xe tải” - mạnh mẽ và linh hoạt nhưng có lẽ quá mức cần thiết cho nhiều tác vụ, trong khi máy tính bảng giống như “ôtô” - kiểu dáng đẹp hơn, tiện hơn cho các tác vụ thông thường.

Bằng cách khéo léo kết hợp kỹ thuật liên tưởng và kỹ thuật tương phản, luật sư Martin Luther King đã làm cho bài phát biểu của ông trở nên mạnh mẽ hơn bao giờ hết:

• Bây giờ là lúc để biến lời hứa dân chủ thành hiện thực.
• Bây giờ là lúc phải vươn lên từ thung lũng tối tăm và hoang vắng của sự phân biệt để đến con đường đầy ánh nắng của công lý chủng tộc.
• Bây giờ là lúc đưa đất nước chúng ta từ bãi cát lún của sự bất công chủng tộc trở thành nền tảng vững chắc của tình anh em.

Để trở thành người kể chuyện dữ liệu cuốn hút, chúng ta không nên bỏ qua kỹ thuật so sánh, liên tưởng. Đây là kỹ năng chúng ta hoàn toàn có thể sở hữu qua học hỏi, quan sát và luyện tập.