Trong nền văn học Việt Nam hiện đại, có những cuộc trở lại gây được ấn tượng, bất ngờ đối với người đọc, và Trần Dần nằm trong những cuộc trở lại như thế.
Mười năm trở lại đây, bất cứ tác phẩm nào của Trần Dần ra mắt cũng tạo được tiếng vang trong giới văn chương, kể cả độc giả phổ thông lẫn những nhà phê bình. Người ta chờ đợi tác phẩm chất lượng “nghệ thuật vị nghệ thuật” được ấp ủ qua thời gian dài im ắng.
 |
| Nhà văn, nhà thơ Trần Dần. Ảnh: Dương Minh Long. |
Nếu như các tác phẩm xuất bản trước đây gồm Bài thơ Việt Bắc (trường ca – viết năm 1957, xuất bản năm 1990), Cổng tỉnh (thơ - tiểu thuyết, viết năm 1959-1960, xuất bản năm 1994), Người người lớp lớp (tiểu thuyết 1954, xuất bản năm 1955) mang về cho Trần Dần giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật năm 2007; thì các tác phẩm xuất bản sau này như Trần Dần - Thơ (2008), Những ngã tư và những cột đèn (2011), Đêm núm sen (2017) đều tạo tiếng vang mỗi lần ra mắt.
Trần Dần - Thơ và cuộc săn lùng một cuốn sách chất lượng
Cuốn sách do Công ty sách Nhã Nam và Nhà xuất bản Đà Nẵng liên kết ấn hành này đã giành giải Thành tựu trọn đời của Hội Nhà văn Hà Nội và Giải thưởng văn học - nghệ thuật thủ đô năm 2008.
 |
| Cuốn thơ với tranh minh họa người to đầu bé ngày càng hiếm. |
Nhà văn Hồ Anh Thái - Chủ tịch Hội Nhà văn Hà Nội khi đó khẳng định: Với tập Trần Dần - Thơ, lần đầu tiên nhà thơ cách tân và cách tân có hiệu quả. Hội Nhà văn Hà Nội trao giải thành tựu trọn đời về thơ cho nhà thơ quá cố Trần Dần (1926 - 1997) để khẳng định tính độc đáo và mới mẻ của những tác phẩm lần đầu được chính thức công bố, tính cập thời và bền vững của các tác phẩm, tính tiên phong mở đường trong đổi mới thơ, có ảnh hưởng lớn đến nhiều thế hệ cách tân thơ đương đại.
Cuốn sách tới nay không được tái bản, tạo nên cuộc "săn lùng" trong giới mến mộ văn chương. Một cuốn Trần Dần - Thơ với bìa có minh họa hình người to đầu bé này có giá tăng theo từng ngày. Sách càng cũ càng mất giá, đôi khi bán với giá đồng nát, còn tập thơ này càng cũ giá càng tăng.
Tới nay, một cuốn thơ này có giá từ bảy trăm nghìn đến một triệu đồng, vượt xa giá bán ban đầu của tập thơ. Ai có trong tủ sách nhà mình tập thơ này cũng là một điều tự hào. Có lẽ cũng chính điều này đã góp phần đưa những tập sách sau của Trần Dần trở nên đáng mong đợi hơn.
Những ngã tư và những cột đèn -Tác phẩm hay không bao giờ lạc hậu với thời gian
Ở thơ người ta bất ngờ với Trần Dần một, thì tiểu thuyết người ta lại bất ngờ với Trần Dần mười. Không ai nghĩ một “người thơ” như thế lại viết tiểu thuyết, có tiểu thuyết hay nhường ấy. Và Những ngã tư và những cột đèn là một ví dụ, minh chứng rằng tác phẩm hay không bao giờ lạc hậu với thời gian.
 |
| Tiểu thuyết trinh thám của Trần Dần đã được mua bản quyền tiếng Hàn Quốc và tiếng Anh. |
Một tác phẩm ra đời những năm 60 của thế kỷ trước, viết sau một thời gian tiếp xúc với nhiều ngụy binh cũ thời Pháp thuộc, do sở Công an Hà Nội đã cấp giấy phép ra vào trại giam, để sau đó bản thảo được gửi lên sở Công an, khi đã hoàn thành.
Cuộc chia tay của tác giả và tác phẩm kéo dài hơn hai mươi năm. Một ngày năm 1988 sở Công an Hà Nội mang bản thảo trả lại Trần Dần, tại nhà riêng, cùng tập thơ chép tay Cổng tỉnh.
Trước khi Trần Dần mất hẳn khả năng làm việc, vì bệnh tật, ông đã quay trở lại với Những ngã tư và những cột đèn, một lần nữa, lần cuối cùng. Ông chép lại, và sửa chữa, chủ yếu về văn phong. Trong nhật ký 1989, ông nhắc nhiều lần về tiểu thuyết này.
Và năm 2011 cuốn sách được Nhã Nam và NXB Văn Học ấn hành. Lần đầu tiên ra mắt, tiểu thuyết lập tức chinh phục đông đảo bạn đọc. Tác phẩm được Hội Nhà văn Hà Nội trao giải ở thể loại văn xuôi cùng với tiểu thuyết Đội gạo lên chùa của nhà văn Nguyễn Xuân Khánh; tiểu thuyết Kín của nhà văn Nguyễn Đình Tú.
Đây là một sự ghi nhận xứng đáng cho những nỗ lực làm mới của ông. Và cuốn sách mang đậm yếu tố trinh thám, tự thuật này được tái bản ngay sau khi xuất bản không lâu. Bản thân ấn bản đầu hiện nay cũng trở thành quý hiếm.
Nhờ nỗ lực giới thiệu của đơn vị nắm bản quyền trong nước, một số đại lý bản quyền quốc tế đã tiếp cận tác phẩm, và giới thiệu thành công tới những nhà xuất bản nước ngoài. Trong tương lai, tiểu thuyết sẽ có bản tiếng Hàn và tiếng Anh.
Đêm núm sen - bom tấn văn chương của 2017
Khi người ta không còn bất ngờ với Trần Dần thơ, Trần Dần tiểu thuyết nữa thì Trần Dần lại xuất hiện với một tác phẩm đồng thoại. Lần đầu tiên ra mắt sau 56 năm được viết ra, Đêm núm sen vẫn đủ sức chinh phục bạn đọc đương thời, mời gọi những hướng nghiên cứu đối với các nhà phê bình.
Đêm núm sen gây choáng ngợp với bất cứu ai đặt chân vào thế giới kiến - người mà Trần Dần tạo ra. Cuộc phiêu lưu vào thế giới giả tưởng ấy khiến người ta nhận ra sự khốc liệt của chiến tranh.
Chiến tranh đến, nghiền nát tất cả: sự sống, tình yêu, thành phố… Tiến sĩ Trần Ngọc Hiếu cho rằng Trần Dần đã viết về chiến tranh khi ghé xuống những phận người trên chiến hào.
Nhà phê bình Mai Anh Tuấn bảo, thời đó không ai viết về chiến tranh như vậy, đi một quãng xa nữa, mới thấy Bảo Ninh có cách viết về chiến tranh như thế trong Nỗi buồn chiến tranh.
 |
| Đêm núm sen ra mắt sau 65 năm vẫn gây choáng ngợp. |
Tiểu thuyết còn gây choáng ngợp về khả năng sự dụng ngôn ngữ giàu chất thơ, đầy cảm xúc của Trần Dần. Với Đêm núm sen, Trần Dần cho thấy tiếng Việt đẹp thế nào, và vì sao ông vẫn là một thành lũy trong nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ.
Bên cạnh ba cuốn sách ra mắt gây tiếng vang trong khoảng 10 năm trở lại đây, Trần Dần có những tác phẩm khác, nếu in lại tin chắc sẽ tạo được dư luận. Cổng tỉnh từng in năm 1994, Mùa sạch từng in năm 1998, nếu trở lại phù hợp với thẩm mỹ thơ hiện nay. Ngoài ra, một số bản thảo tác phẩm của Trần Dần vẫn chưa được khai thác hết.
Bên cạnh sáng tác, Trần Dần còn có mảng dịch thuật, đủ làm nên một danh xưng "Trần Dần dịch giả". Theo tìm hiểu của nhà nghiên cứu Cao Việt Dũng, Trần Dần từng dịch nhiều sách với các bút danh như: Trọng Kha, Vũ Văn Kha, Trần Dần, đôi khi không ký tên ở các bản dịch.
Ông đã dịch các tác phẩm như: Bộ Những người chân đất (Zaharia Stancu), bộ sách của Jules Valles (Chú bé, Cậu Tú, Người khởi nghĩa), Cái chết là nghề của tôi (Robert Merle), Chú nhóc đen (Richard Wright), Chàng Memét mảnh khảnh (Yasa Keman)...
