Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều. Ảnh: Việt Linh.

Cách đây hơn 30 năm, một lần cánh văn báo đàn bà con gái, thời chưa Internet, chưa mải miết chít chát tán dóc qua mạng, rủ nhau cà phê dưới bóng lá trong quán nước 15 Hồ Xuân Hương, thì Nguyễn Quang Thiều bước vào. Lần đầu tôi gặp Thiều. Té ra, hắn chẳng đẹp trai cao lớn như tôi hình dung sau những câu thơ trong Ngôi nhà tuổi mười bảy, Sự mất ngủ của lửa và Những người đàn bà gánh nước sông. […]

Cả nhóm đàn bà con gái lúc ấy vui hẳn lên, dành một cái ghế, mời hắn ngồi. Cái bàn khá rộng, tôi đối diện hắn. Trò chuyện sôi nổi một hồi, có cơn gió nhẹ ngang qua làm rơi chiếc lá trước mặt cô gái trẻ nhất và xinh nhất đám. Hắn cười cười, “Kìa em, hãy nhận một bức thiên thư đi em”.

Câu tán tỉnh ấy làm tôi bỗng thấy hắn đẹp và nam tính hẳn lên. […]

Thơ hay họa?

Sau 20 năm. Vâng, kể từ cái ngày có chiếc lá rơi ấy, mới có dịp gặp lại và trò chuyện với hắn. Độ dài thời gian đã mang về cho hắn đủ những giải thưởng: Giải Hội nhà Văn Việt Nam năm 1993, Giải A cho tập thơ Sự mất ngủ của lửa, và hơn 20 giải thưởng văn học khác trong và ngoài nước, những chức vụ, tài sản và tiện nghi...

Nhưng với tôi, quan trọng hơn cả là một Nguyễn Quang Thiều đầu đã hói, tóc đã bạc mà vẫn hóm hỉnh như xưa, vẫn thông minh, sắc sảo khi nói chuyện… điều khiến cho người đối thoại (không chỉ đàn bà mà cả đàn ông) thấy hứng thú và hấp dẫn.

Tôi bảo: “Vừa mới thấy cái tranh của ông, bỗng muốn gặp ông nói chuyện… Hồi đầu xem triển lãm chung của ông với mấy người tay ngang, tôi thầm nghĩ, nghệ sĩ bao giờ cũng là kẻ điên rồ nhất trong số những người điên, văn thơ đang lôi cuốn cuộc sống thì rẽ ngang sang hội họa, vẽ những thứ “dở hơi”, chả ích gì cho thẩm mỹ đời sống còn đem triển lãm. Nhưng bây giờ, xem mấy bức mới của ông tôi “hơi” ngạc nhiên, cha này chuyên hơn cả nghiệp”. Hắn cười và đưa tôi xem mấy chục bức nữa trên màn hình điện thoại của hắn.

Tôi cho rằng, với hội họa, hắn cũng rất đáng nể.

Tôi định bụng, chắc hôm nào phải vào xem tận nơi. Cà phê hắn không uống, nhâm nhi chén trà trước một không gian ẩm ướt mặt hồ, con đường mù sương và dòng người qua lại. Tôi đang định trêu gu thẩm mỹ của hắn vì sử dụng chiếc ôtô màu đỏ của vỏ bao thuốc lá Dunhill thì có người gọi đến bảo muốn mua mấy bức tranh của hắn. Hắn trả lời “ông thông cảm cho tôi, tôi đã hứa với những người bạn của tôi. Họ muốn tranh của tôi không được ra khỏi Hà Đông”.

Nghe xong, tôi bảo hắn, thời nào thì tiền cũng quý, thời bây giờ càng quý. Ông bán tuốt cho một ai rồi à, giá thế nào? Giữ lại cho người ta hay để đó làm kỷ niệm? Hắn kể về những người bạn hắn, những người đã đưa ra những con số đáng kể để trả cho những bức tranh, và đề nghị giữ nó… tại nhà hắn, quyền nhân thân (mang tên) là của hắn nhưng quyền tài sản thì thuộc về Hà Đông.

Hắn kể về những cuộc bạn hắn giúp cho hắn làm được những việc rất khó nhưng lại rất cần cho việc chung, ví dụ gửi mấy chục nghìn đôla để mua toàn bộ tranh của Kevin Bowel (nhà văn - dịch giả người Mỹ) vẽ chân dung các nhà văn Việt Nam, bỏ tiền cho hắn tổ chức Hội nghị lần thứ nhất Ủy ban Thường trực Hội Nhà văn Á - Phi mà hắn là nhà văn Việt Nam giữ vị trí thứ hai của tổ chức lớn này, bỏ tiền cho hắn tổ chức hội thảo văn chương sau 20 năm quan hệ giữa các nhà văn cựu binh Mỹ và cựu binh Việt Nam với gần 300 khách mời.....

Tính cách đàn ông

Có lẽ các bạn ấy thấy ở hắn một tài năng, và các tác phẩm của hắn có giá trị nghệ thuật, dĩ nhiên, nhưng trước hết hắn là một kẻ tử tế, có tình và nhất là khả năng giữ lời. Hắn không chỉ là người đã hứa cái gì thì làm cái đó bằng được ở những việc khó mà cả những việc nhỏ nhất. Tại sao lại “hậu hĩnh” với Kevin Bowel, khi mà tranh của ông ấy không phải quá xuất sắc?

Hắn lý giải, đó là cái tình với người đã làm nhiều việc không công cho văn học Việt Nam, từ kết nối các nhà văn, dịch tác phẩm (hầu hết là không công), nhà thơ ở hai quốc gia vốn có thời gian thù địch, quay lưng với nhau đến việc quảng bá văn học nghệ thuật của Việt Nam ra bên ngoài.

Món tiền ấy so với xứ nghèo là lớn, nhưng so với bên ngoài thì chả là gì. Rồi với những họa sĩ khác, người gốc Việt, trở về từ những khó khăn riêng, hắn cũng giúp cho một cuộc triển lãm, gọi bạn bè, không chỉ giới thiệu hắn còn “nhờ vả” họ mở “hầu bao” để… mua toàn bộ số tranh của triển lãm đó.

Hắn có khả năng thu hút người đối thoại bằng cách nói ngắn, gọn, sáng sủa những điều hắn cần nói. Tranh luận thế nào là tác phẩm lớn, hắn bảo, “đó là một tác phẩm khi người ta đọc xong, người đọc thay đổi. Tác phẩm mang đến cho người đọc một thế giới mới hơn, rộng lớn và sâu sắc hơn. Trong một khía cạnh nào đó, con người đó đã được khai sáng, và họ thầm cúi đầu tôn kính cuốn sách ấy”.

Trong một cuộc đàm phán về quyền tác giả văn học, chỉ 10 phút, bên sử dụng (từ lâu không muốn trả tiền, vận đủ mọi lý lẽ để tránh nghĩa vụ, trong đó có việc dẫn lý do sử dụng để phục vụ công tác chính trị của đất nước) hắn đã thuyết phục họ bằng những lý lẽ rất rắn. Nhưng, nhỏ nhẹ: “Các ông cứ hay đưa cấp trên ra dọa, tôi nghĩ cái lý đúng thì cấp nào cũng phải thực hiện. Tôi sẽ liên hệ với cấp trên của các ông. Tôi biết càng cấp trên càng không vi phạm pháp luật”. Và hắn không nói suông. Hắn chưa bao giờ làm việc gì mà bỏ nửa chừng.

Người làng Chùa

Hắn là một trong số những người có thể đọc nguyên tác bằng tiếng Anh, và đã dịch một số tác phẩm. Nghe hắn nói tiếng Anh không thấy hắn nói giọng sông Nhuệ, và không như hồi trẻ, hắn nói tiếng Việt còn lẫn lộn vần “n, l”. Tiếng Anh, hắn có từ hồi đầu đời do học các lớp tiếng Anh buổi tối ở Hà Nội, rồi học ở Cuba.

Cung cách nghĩ và sống có nét văn hóa phương Tây của hắn có thể cũng bắt đầu từ ngày tiếp xúc với người Mỹ Latinh đó: thực dụng, hiệu quả… mà vẫn còn nguyên vẻ lãng mạn. Có lẽ, phẩm chất này khiến hắn có nhiều đệ tử (và cả đàn bà, nhiều người mê hắn lắm). Đệ tử theo hắn, học từ hắn mà gặt hái được thành công trong sự nghiệp và cuộc đời.

Theo hắn, con người phải có cảm hứng sống thì cuộc sống mới có ý nghĩa, nhà văn càng phải có cảm hứng sống, càng cảm nhận được những lãng mạn, những giấc mơ, những thì thầm trong đời sống quanh mình bao nhiêu thì càng làm nên thành công của tác phẩm bấy nhiêu. “Một người sống 10 phần thì sẽ viết được 10 phần. Một người chỉ sống được 3 phần thì tức khắc chỉ viết được 3 phần”, hắn nói.

Hắn cho rằng, chính đời sống không trung thực, một đời sống thiếu sự sáng tạo, thiếu cảm hứng, thiếu trách nhiệm với bản thân và đồng loại sẽ rất khó khăn để sinh ra những tác phẩm lớn. “Không thể nào trên một mảnh đất hoang hóa, khô cằn lại có thể sinh ra những mùa màng trù phú”, lời của hắn.

Niềm say mê của hắn không chỉ là thơ, văn, báo chí, quyền tác giả, hội họa, hắn còn cố gắng trong một hoạt động mất rất nhiều công sức mà kết quả còn… mênh mông lắm: xúc tiến quảng bá văn học ra nước ngoài. Hắn cho biết các nhà xuất bản trên thế giới và nhà xuất bản ở nhiều trường đại học, như Nhà xuất bản Đại học Massachusetts tại Mỹ chẳng hạn đều sẵn sàng phối hợp in ấn tác phẩm văn học Việt Nam.

Hắn cho rằng làm tốt việc này giống như dựng lên chân dung của một quốc gia, một dân tộc.

[…]

Thấm thoắt thoi đưa, thời gian đã khiến tóc chúng tôi đều đã bạc. Tôi nhiều tuổi hơn nên không còn đến được những cuộc vui của đám anh chị cô dì trong làng văn báo. Nhưng Thiều thì càng ngày càng nhiều việc rơi vào tay. Làm Giám đốc Nhà xuất bản Hội Nhà văn, Phó chủ tịch Hội rồi nhiệm kỳ vừa rồi là Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam. Ngồi ở những vị trí quan trọng nhưng Thiều vẫn giản dị, dễ gần và ga-lăng như trước. Sự ga-lăng của ông Chủ tịch Hội thể hiện ở chỗ, ông chủ động mời những người có tác phẩm, yêu nghề viết và có nhân cách… vào Hội, không đợi người ta làm đơn, hoặc phải cầu cạnh để được trở thành hội viên như nhiều năm trước đây.

Thiều cho rằng, công việc của Hội là “kích thích sáng tạo, phát hiện, bảo vệ, làm lan tỏa những giá trị thật trong văn chương… đặt niềm tin rất nhiều vào thế hệ trẻ, tìm mọi cách để làm cho thế hệ trẻ thấy rằng khi họ hạ bút xuống là có thể liên can đến số phận bên cạnh họ, hay làm một cái gì đó tốt hơn…”.

Vẫn viết đều và vẽ nhiều. Triển lãm năm 2021 mở tại 42 Yết Kiêu của Thiều rất đông người đến dự, phòng tranh mấy chục bức khổ trung bình và lớn được nhà sưu tập và khách mua gần hết.

Là ông nội ông ngoại, Thiều rất thích dành thời gian cho các cháu. Những tác phẩm viết cho cháu đầy ắp tình cảm.

Thiều còn tự tay vót nan tre, cắt giấy bóng kính làm đèn ông sao, làm diều cho cháu…