Nghịch lý của thiền thời hiện đại

Trong vài năm trở lại đây, thiền không còn là khái niệm xa lạ. Nó xuất hiện trên mạng xã hội, trong sách kỹ năng sống, các ứng dụng chăm sóc sức khỏe tinh thần, thậm chí trở thành một phần của văn hóa làm việc hiện đại. Khoa học và tâm lý học cũng liên tục khẳng định lợi ích mà thiền mang lại như: giảm stress, tăng khả năng tập trung, cải thiện cảm xúc,...

Thế nhưng, trải nghiệm thực tế của nhiều người lại hoàn toàn khác. Họ ngồi xuống với mong muốn tĩnh lặng, nhưng thứ xuất hiện đầu tiên lại là một tâm trí ồn ào hơn bình thường. Suy nghĩ chồng suy nghĩ, cảm xúc dồn cảm xúc. Và rồi, không ít người kết luận: “Có lẽ mình không hợp với thiền.”

Thiền được nhắc đến như một “liều thuốc tinh thần” cho thời đại căng thẳng. Ảnh: Freepik

Một trong những hiểu lầm phổ biến nhất là cho rằng thiền đồng nghĩa với im lặng tuyệt đối, với sống chậm và tách khỏi nhịp sống bận rộn. Cách hiểu này vô tình biến thiền thành một điều xa xỉ, khó chạm tới với phần lớn người đang sống giữa áp lực công việc và trách nhiệm hằng ngày. Khi người hiện đại mang theo áp lực công việc, gia đình, mạng xã hội bước vào thiền với kỳ vọng ấy, cảm giác thất bại gần như là điều khó tránh.

Trong cuốn sách Thiền - Tự do đầu tiên và cuối cùng, Osho nhắc đến các nghiên cứu cho thấy người hành thiền có xu hướng ít căng thẳng hơn, khỏe mạnh hơn và sáng tạo hơn. Nhưng điểm cốt lõi mà ông nhấn mạnh không nằm ở danh sách lợi ích. Điều quan trọng hơn là: “Bộ não là một cơ quan dễ uốn nắn. Nó giống như một chiếc máy vi tính và chiếc máy này sẽ thay đổi tùy theo cách bạn sử dụng. Tất cả tùy thuộc vào bạn!”.

Khi não bộ quen vận hành trong lo âu, so sánh và phản ứng phòng vệ, trạng thái căng thẳng trở thành mặc định. Ngược lại, khi được đặt trong sự chú tâm và thư giãn có ý thức, nó dần hình thành những kết nối gắn với sự bình ổn. Ở góc nhìn này, thiền không còn là niềm tin mơ hồ, mà là một cách tái huấn luyện não bộ thông qua trải nghiệm trực tiếp.

Sách Thiền - Tự do đầu tiên và cuối cùng của tác giả Osho. Ảnh: Huỳnh Quỳnh

Vấn đề nằm ở chỗ: người hiện đại không bắt đầu thiền từ trạng thái trung tính. Chúng ta đang sống trong một thế giới siêu kết nối, nơi điện thoại không ngừng rung, thông tin và cảm xúc liên tục đổ về. Cơ thể và tâm trí mang theo quá nhiều căng thẳng chưa được giải phóng. Vì vậy, việc “chỉ ngồi yên” đôi khi không mang lại bình an, mà khiến những bất ổn bị dồn nén trồi lên rõ rệt hơn.

Giận dữ bị nén lại vì phải “chuyên nghiệp”. Lo âu bị che phủ bởi lịch làm việc kín đặc. Mệt mỏi được hợp lý hóa bằng trách nhiệm. Trong trạng thái ấy, yêu cầu tâm trí lập tức tĩnh lặng chẳng khác nào mong cơ thể thư giãn ngay giữa một cơn quá tải.

Chính từ thực tế này, Osho đề xuất một cách tiếp cận thiền khác với hình dung quen thuộc. Thay vì ép tâm trí phải im lặng, ông cho rằng chúng ta cần được giải phóng trước khi đi vào tĩnh lặng. Thiền có thể bắt đầu bằng chuyển động, bằng hơi thở, bằng việc cho phép cơ thể xả ra những năng lượng bị kìm nén. Khi cơ thể được giải tỏa, sự lắng xuống của tâm trí mới có thể diễn ra một cách tự nhiên.

Trong tinh thần đó, Thiền - Tự do đầu tiên và cuối cùng không biến thiền thành một kỷ luật khắc nghiệt hay một trạng thái cao siêu để theo đuổi. Cuốn sách đặt thiền trở về đúng vị trí của nó: một quá trình giúp con người nhìn rõ mình đang sống như thế nào, đang mang theo những áp lực gì và đang phản ứng với đời sống ra sao mà không hề hay biết.

Có lẽ, tự do mà thiền mang lại không nằm ở việc trốn khỏi nhịp sống hiện đại, mà ở khả năng hiện diện trọn vẹn trong chính nhịp sống ấy, với một tâm trí bớt căng thẳng hơn.