Lý do Táo quân được coi là Phúc thần đứng đầu trong nhà

Theo phong tục truyền thống của người Việt, hầu như gia đình nào cũng thờ gia thần. Đây là những thiên thần, hoặc phúc thần mang chức năng phù hộ độ trì cho già trẻ trong gia đình - được thờ trong nhà, trong khuôn viên đất, hay vườn nhà.

Đệ nhất gia chi chủ

Có một gia thần được thờ phổ biến trong các gia đình đó chính là Táo quân (vị thần coi quản về bếp núc, củi lửa và cả tội phúc của các thành viên trong nhà) thường gọi là ông Táo hay vua bếp, được tôn là "Đệ nhất gia chi chủ" (Ông chủ đứng đầu trong tất cả gia thần / Phúc thần đứng đầu trong một nhà).

Nói cách khác là Táo quân đứng đầu trong tập hợp ngũ tự (5 gia thần là: Táo (bếp), tỉnh (giếng), Môn (cổng), Hộ (cửa), và Trung lựu (máng xối). Các vị thần khác như thần Đất/Thổ Công không thuộc đối tượng này. Nhưng do tồn tại việc thờ cúng các vị thần này và Ông Táo (Thổ địa long mạch tôn thần, Ngũ phương, ngũ thổ Phước đức chính thần) chung một chỗ nên dẫn đến việc đồng nhất các vị thần này.

Trong cuốn Đặc khảo về tín ngưỡng thờ gia thần, tác giả Huỳnh Ngọc Trảng - Nguyễn Đại Phúc đã giải thích lý do Táo Quân được tôn là “Đệ nhất gia chi chủ”. Tác giả cho biết, tín niệm này đã chỉ ra vai trò tối quan trọng của vị thần trông coi việc nấu nướng củi lửa.

Trong các trang thờ Táo quân, ta thường bắt gặp tranh thờ ông Táo. Tranh thờ này có bố cục đơn giản, ở chính giữa thường ghi tên hiệu của ông Táo viết bằng chữ Hán: Định Phúc Táo Quân hoặc Đông Trù Tư Mệnh… Còn hai bên là cặp câu liễn: Hữu đức năng ty hỏa / Vô tư đạt khả thiên (Có đức nên có thể quản lý lửa / Do lòng vô tư nên có thể thông đạt với trời).

Cặp câu liễn này cho thấy trên phần lớn linh vị thờ Táo quân thời nay vẫn bảo lưu công năng “ty hỏa” cổ xưa, bên cạnh công năng khác là giám sát công tội của chủ nhà để tâu lên Ngọc hoàng thượng đế mỗi dịp lên chầu trời hàng năm vào ngày 23 tháng Chạp.

Sách Đặc khảo về tín ngưỡng thờ gia thần. Ảnh: QM.

Từ thần trông nom củi lửa đến Phúc thần đứng đầu trong nhà

Theo tác giả sách tập tục thờ ông Táo / thần Bếp không ngừng thay đổi theo thời gian, tạo nên một tập thành tín lý đa tạp khó truy nguyên, song điều rõ rệt là tập tục này khởi đầu từ tín ngưỡng thờ lửa của gia đình. Những dữ liệu Dân tộc học thu lượm được từ các tộc người (người Mường, người Khmú) có thể giúp ta có cái nhìn hồi cố các tín lý cổ xưa để hiểu thêm tập tục thờ Táo. Đặc biệt là công năng “ty hỏa”, nói rộng hơn là tín ngưỡng về lửa.

Liên quan đến tín ngưỡng thờ ông Táo là tập tục giữ lửa thiêng và nghi lễ gây lửa mới diễn ra theo chu kỳ hàng năm. Tập tục giữ lửa thiêng bằng cách ủ trấu không cho lửa tắt hết ngày này đến ngày khác, kéo dài từ 23 tháng Chạp này đến 23 tháng năm sau, ngày tiến hành nghi lễ tiễn ông Táo về Trời.

Đề cập đến tín ngưỡng thờ lửa, tác giả sách cho biết, trong dân gian, thần lửa / bà Hỏa còn được gọi là Bà Thượng Động Cố Hỉ, vị hung thần được cho là thuộc “ngoại càn khôn” gây hỏa hoạn bằng cái lưỡi lửa thè ra liếm vô mái nhà. Bên cạnh đó, tác giả cũng cho biết thần tích của Thần Bếp (Táo quân, bộ ba hai nam một nữ hiển thánh) là một chuyện kể đậm chất thế sự hơn là thần thoại.

Theo tác giả, khác với thần lửa / Bà Hỏa - một “bà già mặt mũi rất hung dữ”, thần Bếp “rất hiền lành và dễ tính”. Nói cách khác, lửa của thần lửa là lửa hủy diệt và lửa của thần bếp / ông Táo là mặt tích cực của lửa, lửa đã được chế ngự, hữu ích cho con người.

Vì vậy, Thần bếp, bộ ba ông Táo là thần trông nom củi lửa, bếp núc cho con người mà chính vì vậy mà dần dần ông Táo được coi là Phúc thần đứng đầu trong nhà với tôn hiệu là “Đông trù Tư mệnh Táo phủ thần quân”.

Trong mục “Khuyến thiên văn” trong Táo quân chơn kinh viết: “Ta là Đông trù Tư mệnh, hưởng hương lửa mỗi nhà, bảo hộ sự khang thái cho mỗi nhà, giám sát việc thiện ác mỗi nhà, tâu trình công đức, tội lỗi mỗi nhà”.

Thần hiệu “Đông trù Tư mệnh Táo phủ thần quân” chỉ ra rằng Táo quân đã đảm trách cả việc bếp núc lẫn “tư mệnh”, quản lý sinh mệnh của các thành viên trong gia đình, hay hẹp hơn là gia chủ, tức thần Bếp/Táo quân đã gánh thêm công năng mới ngoài công năng nguyên thủy của mình.

Sự tích hợp thêm công năng “tư mệnh” đã chỉ ra một xu hướng chuyển đổi mang tính chất truyền thống của vị thần Bếp này theo đà tiến bộ của con người đã có được khả năng làm chủ ngọn lửa.

Trong xu hướng càng ngày càng thiên trọng công năng phúc thần của Táo quân ở việc tách bạch Đông trù Tư mệnh Táo phủ thần quân với Định phúc Táo quân ra thành hai vị gia thần riêng biệt.

Táo “Đông trù Tư mệnh” đảm nhận việc “ty hỏa” được thờ ở dưới bếp còn được gọi là Thổ Táo, còn “Định phúc Táo quân” lo việc “đạt thiên” được thờ ở trang thờ ở gian giữa nhà chính (trên bàn thờ tổ tiên hay trên khung cửa chính của gian giữa nhà chính, ngó mặt vào bàn thờ tổ tiên) - được gọi là Phật Táo. Thổ Táo coi việc củi lửa bếp núc; Phật Táo theo dõi công tội của con người, đảm nhận việc lên trời (23 tháng Chạp) để tâu báo với Ngọc Hoàng.