 |
Kiwi, loại trái cây phổ biến trong siêu thị cũng như tại bữa cơm của người dân nhiều quốc gia trên thế giới, là một trong những mặt hàng xuất khẩu giá trị nhất của New Zealand.
Giữa thập niên 2010, một người trồng kiwi đã âm thầm mang bí mật về giống kiwi vàng Gold3 của New Zealand bán cho Trung Quốc. Nhờ đó, hàng nghìn ha vườn trồng kiwi vàng trái phép đã mọc lên ở Trung Quốc, đe dọa quyền sở hữu trí tuệ của New Zealand với loại trái cây này.
Cuộc chiến xung quanh quyền kiểm soát giống kiwi Gold3 lúc này đang nóng lên, phần nào hé lộ "xung đột" trong quan hệ giữa New Zealand và Trung Quốc, theo Guardian.
Quả kiwi "thần thánh"
Kiwi là ngành kinh doanh quan trọng tại New Zealand. Zespri, gã khổng lồ sản xuất kiwi của New Zealand, đạt doanh thu 2,6 tỷ USD trong năm 2020.
Giống kiwi giá trị nhất của Zespri là Sungold, một loại kiwi vàng từng cứu toàn bộ ngành trồng trọt và chế biến kiwi của New Zealand khỏi thảm họa sụp đổ.
Năm 2010, các vườn trồng kiwi trên khắp New Zealand bị tàn phá nặng nề bởi một loại bệnh mới có tên PSA. Dịch bệnh khi đó mang lại một cơn ác mộng thực sự cho nền kinh tế đất nước, khiến New Zealand chịu thiệt hại 624 triệu USD.
Các giống kiwi vàng mới được phát triển khi đó thuộc nhóm chịu thiệt hại nặng nề nhất.
Zespri và các nhà tài trợ rót hàng triệu USD để nghiên cứu một giải pháp thay thế. Từ 50.000 giống ban đầu, các chuyên gia nông nghiệp đã rút xuống chỉ còn 40 giống, và sau đó 4 giống kiwi được chọn trồng thử nghiệm. Từ những thử nghiệm đó, giống Gold3 ra đời và nhanh chóng nổi danh trên thị trường với tên gọi Sungold.
 |
| Giống kiwi Gold3 giá trị nhất của New Zealand. Ảnh: Guardian. |
Các đặc tính của Gold3 đại diện cho tất cả những gì tinh túy nhất của quả kiwi: rắn chắc và hấp dẫn khi ở trên kệ, ngọt ngào với hương thơm dễ chịu, giàu vitamin C, chi phí sản xuất rẻ và năng suất cao.
Quan trọng hơn cả, nó có khả năng chống chịu dịch bệnh PSA đã tàn phá ngành nông nghiệp New Zealand trước đó.
Sungold trở thành con gà đẻ trứng vàng cho Zespri. Công ty này nhanh chóng đăng ký bảo hộ quyền sở hữu độc quyền kiwi Sungold tại mọi quốc gia trên thế giới.
Từ đây, kiwi vàng đã hoàn toàn thay thế kiwi xanh trở thành mũi nhọn xuất khẩu của New Zealand. Ngành công nghiệp kiwi của New Zealand phục hồi, một phần lớn công lao thuộc về Sungold.
Bí mật lọt vào tay Trung Quốc
Những năm tháng lao đao của Zespri tưởng như đã qua, nhưng tới 2016, một tin đồn không hề dễ chịu xuất hiện: Sungold đang được trồng ở Trung Quốc. Zespri nhanh chóng thuê thám tử tư tiến hành điều tra, xác nhận tin đồn là sự thật.
Cuộc điều tra của Zespri cuối cùng truy vết đến Haoyu Gao, một doanh nhân từng mua trang trại kiwi ở Opotiki, một thị trấn nhỏ ở Vịnh Plenty, New Zealand.
Tài liệu từ tòa án cho thấy Gao buôn lậu một lô mầm cây kiwi tới Tứ Xuyên. Mỗi mầm cây được phía Trung Quốc mua lại với giá gần 42.000 USD. Gao bác bỏ mọi cáo buộc sai phạm. Dù vậy, tòa án tối cao New Zealand phán quyết yêu cầu Gao bồi thường 9,7 triệu USD.
Zespri thắng trận chiến pháp lý với Gao, nhưng thua cuộc chiến bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ và ngăn không để Gold3 được trồng ở Trung Quốc.
 |
| Kiwi của Zespri được bán ở Trung Quốc. Ảnh: Xinhua. |
Nỗ lực khởi động một cuộc chiến pháp lý khác ở Trung Quốc sau đó thất bại, một phần bởi chính quyền Bắc Kinh không thể hiện thiện chí, mặt khác giống Gold3 đã được trồng tràn lan tại nước sở tại.
Trong một báo cáo mới được công bố, Zespri cho biết các khu vực trồng trọt trái phép giống Gold3 đã tăng gấp đôi kể từ 2019, và hiện lên tới 5.200 hectare.
"Nếu cứ theo chiều hướng này, giống Gold3 trồng trái phép sẽ nhanh chóng ngập tràn Trung Quốc", báo cáo cho biết.
Theo tính toán của Zespri, Trung Quốc sản xuất 30-90 triệu thùng kiwi Gold3 mỗi năm. Trong mùa kiwi năm ngoái, lượng kiwi Gold3 New Zealand xuất khẩu sang Trung Quốc cũng chỉ đạt 30 triệu thùng.
Thế khó của New Zealand
Có một điều trớ trêu mà New Zealand phải đối mặt trước tình trạng giống kiwi Gold3 đang được trồng trái phép tại Trung Quốc. Thực tế, kiwi ban đầu có xuất xứ từ Trung Quốc. Loài cây ăn trái này chỉ được đưa tới New Zealand vào năm 1904.
Điều kiện khí hậu tại New Zealand giúp quả kiwi phát triển mạnh mẽ. New Zealand bắt đầu xuất khẩu kiwi từ thập niên 1950. Các nhà xuất khẩu đã có một ý tưởng "thiên tài" khi đặt cho loại trái cây này cái tên "kiwi" theo tên loài chim đặc hữu của New Zealand, bởi vẻ ngoài màu nâu xù xì giống lông chim.
Trong con mắt đa phần người dân thế giới, quả kiwi dần trở thành biểu tượng của New Zealand.
 |
| Thủ tướng New Zealand Jacinda Ardern thăm một cơ sở đóng gói kiwi. Ảnh: Getty. |
Vài thập kỷ trước, Trung Quốc không có nguồn lực để phản đối việc một giống cây của chính họ trở thành mặt hàng xuất khẩu chủ lực mang tính biểu tượng của quốc gia khác. Nhưng câu chuyện giờ đây đã hoàn toàn khác.
Lúc này, New Zealand đang ở thế yếu. Zespri đã đề xuất một giải pháp táo bạo cho các nông dân trồng kiwi ở New Zealand, đó là "nếu không thể đánh bại đối thủ, hãy mua lại đối thủ, hay ít nhất là hợp tác với họ".
Thay vì khởi kiện các trang trại trồng kiwi trái phép ở Trung Quốc, Zespri đề xuất chiến lược thử nghiệm kéo dài một năm. Theo đó, công ty New Zealand sẽ mua lại toàn bộ kiwi Gold3 sản xuất ở Trung Quốc, sau đó tiếp thị chúng dưới thương hiệu Zespri.
Tuần tới, nông dân trồng kiwi New Zealand sẽ bỏ phiếu để quyết định họ có ủng hộ phương án mà Zespri đang đề xuất hay không.
Nguyên tắc hay thực dụng?
Cuộc xung đột quanh quả kiwi càng làm nổi bật những tranh cãi về hai lựa chọn, giữa "duy trì tính nguyên tắc" hay "theo đuổi chủ nghĩa thực dụng" trong cách tiếp cận của New Zealand với Trung Quốc.
Cuộc chiến kiwi cũng cho thấy những quốc gia có vị thế địa chính trị nhỏ vấp phải khó khăn như thế nào khi va chạm một cường quốc.
"Từ 'nhỏ càng cho thấy chúng ta lớn cỡ nào. Chúng ta chỉ là một cái chấm" Andrew Gillespie, chuyên gia về luật quốc tế tại Đại học Victoria, nhận xét.
Ông Gillespie cho rằng việc theo đuổi tranh chấp một cách cứng rắn có thể chọc giận Bắc Kinh.
"Chúng ta có thể thắng trên lý thuyết, nhưng thường thì cái giá của thắng lợi lớn hơn những gì ta thu được", ông Gillespie nhận xét.
Nếu muốn giải quyết rốt ráo vụ tranh chấp, New Zealand rút cuộc có thể mắc kẹt trong "cơn bão lớn" mà hậu quả cuối cùng có thể tồi tệ hơn nhiều thay vì chỉ là vấn đề quyền sở hữu trí tuệ đơn thuần, giáo sư Gillespie nhận định.
Xung đột với Trung Quốc là một rủi ro mà chính phủ cũng như giới công nghiệp New Zealand nhận thức sâu sắc. Ngoại trưởng New Zealand Nanaia Mahuta hồi tháng 5 cũng từng cảnh báo các nhà xuất khẩu về "cơn bão lớn" nếu chọc giận Bắc Kinh.
 |
| Ngoại trưởng New Zealand Nanaia Mahuta cảnh báo nguy cơ xung đột với Trung Quốc. Ảnh: Getty. |
"Đây là một phép thử thực sự cho quan hệ song phương", tiến sĩ Hongzhi Gao, phó giáo sư kinh doanh quốc tế từ Đại học Victoria, nhận xét.
Về phía Trung Quốc, câu hỏi chủ chốt là thiện chí chính trị của Bắc Kinh lớn đến mức nào, theo giáo sư Jason Young, chuyên gia về Trung Quốc tại Đại học Victoria.
"Chính phủ trung ương Trung Quốc có những cam kết mạnh mẽ về phát triển, đặc biệt là phát triển nông thôn, và xóa đói giảm nghèo ở trong nước", ông Young nói.
Điều này đồng nghĩa Bắc Kinh không sẵn sàng mạnh tay với các nông dân chỉ vì họ đang trồng một loại kiwi với năng suất cao và được ưa chuộng.
Dựa trên lập luận này, Zespri đề xuất biện pháp ít đối đầu hơn, "tìm kiếm một giải pháp thương mại, có thể là liên kết với phía Trung Quốc, mang đến cơ hội khả dĩ nhất đạt được một kết quả có lợi". Để giải pháp này phát huy hiệu quả, nó cần bảo đảm hai bên cùng có lợi, Zespri cho biết.
"Đó là cách tiếp cận khá ngây thơ. Họ đang dựa vào nhà chức trách địa phương để bảo vệ lợi ích của mình. Nếu nhà chức trách địa phương không bảo vệ thì họ sẽ định làm gì?", phó giáo sư Hongzhi Gao nhận xét về đề xuất hợp tác của Zespri.
Rõ ràng việc trồng kiwi Sungold ở Trung Quốc diễn ra dưới sự cho phép ngầm của chính quyền sở tại, và "những trang trại quy mô lớn không phải cá biệt", ông Gao cho biết.
Bắc Kinh có thể cảm nhận được sức ép cần bảo vệ hình ảnh quốc tế. Tuy nhiên, quan chức chính quyền địa phương không chịu mấy tác động từ những khái niệm như nghĩa vụ hay danh tiếng quốc tế của đất nước.
"Quan chức địa phương không quan tâm về hiệp định thương mại với New Zealand. Họ (các doanh nghiệp New Zealand) không có nhiều công cụ để lôi kéo chính quyền sở tại về phía mình, bởi quan chức địa phương sẽ đứng về phía nông dân Trung Quốc", ông Gao nói.
