 |
Vào giữa năm 2020, nhóm nhà khoa học bắt dơi trong hang động ở Lào đã phát hiện ra virus corona tương tự loại virus gây ra đại dịch Covid-19 trên thế giới.
Kể từ đó, một số nhà nghiên cứu đã tìm tòi về loại virus dơi bí ẩn này trong phòng thí nghiệm bảo mật cao ở Paris, với hy vọng khám phá ra manh mối về cách mà họ hàng của nó - SARS-CoV-2 - trở thành mối đe dọa toàn cầu.
Công sức của họ phần nào được đền đáp về mặt khoa học. Năm ngoái, họ phát hiện virus dơi có khả năng bám vào các tế bào của con người, ít nhất là trên đĩa Petri. Tháng trước, nhóm báo cáo loại virus này không đặc biệt gây hại cho động vật thí nghiệm.
Nghiên cứu mới cho thấy nếu virus ở Lào có thể nhảy từ dơi sang người, nó chỉ có thể gây ra bệnh đau bụng thể nhẹ hơn là bệnh viêm phổi nguy hiểm. Tuy nhiên, những thí nghiệm như thế này lại khơi dậy cuộc tranh luận giữa giới khoa học về việc sửa đổi những loại virus có liên quan mật thiết tới mầm bệnh mà con người đã rõ.
Những người ủng hộ lập luận rằng loại dữ liệu này rất quan trọng để hiểu và ngăn chặn đại dịch. Ví dụ, các nghiên cứu mới có thể kiểm tra liệu virus dơi có thể phát triển “vị trí phân cắt furin” - đặc điểm của SARS-CoV-2, cho phép virus xâm nhập vào tế bào trên người - hay không.
“Mục tiêu của chúng tôi là nỗ lực cung cấp một số thông tin chi tiết về nguồn gốc Covid-19”, Marc Eloit, nhà virus học tại Viện Pasteur Paris, cho biết.
Tuy nhiên, số người phản đối nói giới khoa học không nên tiến hành thí nghiệm làm cho virus tăng khả năng lây lan giữa người với người. Mặc dù tỷ lệ khá nhỏ, những mầm bệnh này có thể lây nhiễm cho nhân viên phòng thí nghiệm và phát tán ra bên ngoài.
Đặc tính quan trọng của SARS-CoV-2
Virus dơi tại trung tâm thí nghiệm của tiến sĩ Eloit được phát hiện trong chuyến thám hiểm hang động đá vôi ở Bắc Lào vào mùa hè 2020. Nhóm nghiên cứu Lào và Pháp đã bắt những con dơi bay ra khỏi hang và lấy mẫu nước bọt, máu, nước tiểu và phân của chúng.
Các nhà khoa học đã tìm thấy vật liệu di truyền từ 5 virus corona có liên quan chặt chẽ đến SARS-CoV-2. Trong phân của một con dơi móng ngựa ở Marshall, họ tìm thấy toàn bộ virus thuộc một chủng có tên BANAL-236.
Khi trở lại phòng thí nghiệm, các nhà khoa học phát hiện BANAL-236 có thể xâm nhập vào tế bào của con người bằng cách liên kết chặt chẽ với cùng loại protein mà SARS-CoV-2 dùng cho cùng mục đích. Những phát hiện này đã được công bố trên tạp chí Nature hồi tháng 2.
Tháng trước, họ công bố kết quả mới, trong đó điều tra hành vi của virus ở chuột và khỉ trong phòng thí nghiệm.
Trong một thí nghiệm, họ tiêm virus vào những con chuột được sử dụng để nghiên cứu Covid-19. SARS-CoV-2 nhân lên nhanh chóng trong phổi của chúng, giống như ở người, khiến chúng sụt cân và chết.
Ngược lại, BANAL-236 phải vật lộn để bám lấy phổi của động vật, chỉ sản sinh ra khoảng 1% lượng virus trong một ca nhiễm SARS-CoV-2.
 |
| Mẫu bệnh phẩm tại phòng thí nghiệm ở Viện Pasteur Paris. Ảnh: AFP. |
Các nhà nghiên cứu phát hiện ra virus còn gây triệu chứng nhẹ hơn khi họ phun vào mũi của hai con khỉ. BANAL-236 nhân bản chủ yếu trong ruột của chúng, thay vì phổi.
Tiến sĩ Eloit cho rằng BANAL-236 gây triệu chứng nhẹ hơn vì virus này thiếu đặc tính quan trọng của SARS-CoV-2. Đó là vị trí phân cắt furin.
Khi các nhà khoa học chế tạo ra loại virus thiếu đặc tính này, các đột biến phải vật lộn để nhân bản trong phổi của động vật thí nghiệm hoặc lây lan sang vật chủ mới.
Tranh cãi
Để khám phá thêm, nhóm của tiến sĩ Eloit thí nghiệm cho phép BANAL-236 có cơ hội phát triển đặc điểm mới, chẳng hạn như vị trí phân cắt furin.
Nhóm dựa trên các thử nghiệm trước đó là tiêm virus cúm gia cầm vào trứng gà và đợi virus nhân bản. Sau đó, họ chuyển virus mới vào trứng mới, và một lần nữa để virus nhân bản. Với mỗi lần chuyển, virus đều có cơ hội tiến hóa. Sau 11 lần, các nhà khoa học phát hiện virus cúm phát triển các vị trí phân cắt, khiến virus nguy hiểm hơn với gà.
Tương tự, nhóm của tiến sĩ Eloit đã dùng mô phổi của con chuột bị nhiễm BANAL-236 và sử dụng mẫu lên con vật khỏe mạnh. Sau đó, họ lặp lại chu trình, để virus lây từ con chuột này sang con chuột khác.
Trong thí nghiệm khác, họ lấy BANAL-236 cho vào tế bào ruột của con người trên đĩa thí nghiệm, sau đó sử dụng virus mới do tế bào tạo ra cho vào đĩa thí nghiệm mới.
Ở cả hai thí nghiệm, nhóm quyết định chỉ chuyển 6 lần và BANAL-236 đều không phát triển được vị trí phân tách furin. Virus có những đột biến khác, nhưng không dễ lây lan trong phổi chuột.
Nhiều nhà khoa học đã thực hiện các thí nghiệm kiểu trên, gọi là “serial passage”, trong suốt hơn một thập kỷ. Tuy vậy, vào năm 2011, tranh cãi đã nổ ra về kiểu thí nghiệm qua lại có thể tạo mầm bệnh mới cho con người.
Vào thời điểm đó, có nhóm đang nghiên cứu cách virus cúm gây nhiễm trùng đường ruột ở chim có thể phát triển lây nhiễm qua không khí sang người.
Hai nhóm đã phun virus cúm gia cầm vào mũi của chồn và làm cách thức như trên. Một thời gian ngắn sau, các loại virus đã tiến hóa và nhân bản tốt hơn ở chồn.
Một số người chỉ trích nghiên cứu này quá liều lĩnh và không nên xuất bản bởi sợ sẽ có người sao chép công trình và vô tình tạo ra đại dịch cúm mới. Chính phủ Mỹ sau đó đã tạm dừng các thí nghiệm tương tự trong thời gian phát triển chính sách đánh giá an toàn.
Một số nghiên cứu bắt đầu trở lại những năm gần đây. Nhiều người phàn nàn quy định hiện hành chưa đủ minh bạch.
Tiến sĩ Eloit cho biết ủy ban Viện Pasteur chuyên xem xét nghiên cứu sinh học tiềm ẩn nhiều rủi ro đã cho phép nhóm đề xuất nghiên cứu virus dơi mới. Họ thực hiện thí nghiệm ở mức độ bảo mật giống với các loại virus corona khác, Mức độ an toàn sinh học 3 (BSL-3).
Thomas Peacock, nhà virus học tại Đại học Hoàng gia London, khẳng định nhóm của tiến sĩ Eloit đã đủ thận trọng. Ông chỉ ra các nghiên cứu trước đó phát hiện kháng thể do mắc Covid-19 khả năng cao chống lại BANAL-236. Do đó, kể cả virus này bị rò rỉ khỏi phòng thí nghiệm, nó sẽ không thể lây lan xa.
 |
| Nhóm nghiên cứu sẽ thu thập thêm mẫu dơi ở Lào và các nước láng giềng. Ảnh: Reuters. |
Kiên trì truy tìm nguồn gốc Covid-19
Nhiều nhà khoa học đồng tình với tiến sĩ Eloit rằng nghiên cứu có thể làm sáng tỏ cách thức và thời điểm SARS-CoV-2 lây sang người.
Theo tiến sĩ Eloit, việc nhóm của ông không thể tạo ra vị trí phân cắt furin trên BANAL-236 ở chuột hoặc tế bào ruột của người cho thấy SARS-CoV-2 đã có vị trí phân cắt furin từ khi ở dơi, trước cả lúc lây sang người.
Ông cho biết virus không dễ dàng có vị trí phân cắt furin sau khi đã nhảy vào loài động vật khác - gọi là "vật chủ trung gian" - chẳng hạn như những loài vật bán tại khu chợ ở Vũ Hán, Trung Quốc.
Họ cũng ủng hộ một kịch bản khác phản bác lại giả thuyết SARS-CoV-2 là sản phẩm rò rỉ từ phòng thí nghiệm. Họ lý luận nếu các nhà khoa học không thể khiến BANAL-236 phát triển vị trí phân cắt furin trong các thí nghiệm, thì không chắc phòng thí nghiệm Vũ Hán có thể làm vậy với SARS-CoV-2.
Tiến sĩ Eloit và các đồng nghiệp hiện khám phá khả năng họ hàng của SARS-CoV-2 có vị trí phân cắt furin khi còn ở trong dơi hoang dã. Sau đó, virus lây lan sang vật chủ trung gian hoặc trực tiếp sang người tiếp xúc với dơi - như đối tượng thu thập phân dơi, săn dơi hoặc ăn dơi.
Họ dự tính lấy thêm mẫu từ loài dơi ở Lào và các nước láng giềng.
“Với tư cách là nhà khoa học, chúng tôi thử nghiệm các giả thuyết mà chúng tôi khám phá”, ông Eloit kết luận.
