Bốn thập kỷ sau khi Mỹ thiết lập quan hệ ngoại giao với Trung Quốc, mối quan hệ hai bên đang đứng trước một bước ngoặt.
Quan hệ không mấy êm đẹp giữa hai nước đã leo đến thang căng thẳng mới trong những ngày gần đây. AP cho rằng tham vọng của một siêu cường đang trỗi dậy đã xung đột với tham vọng của siêu cường đứng đầu trật tự thế giới.
 |
| Đồ đạc được mang ra khỏi lãnh sự quán Trung Quốc tại Houston sau khi Mỹ yêu cầu nơi này phải đóng cửa. Ảnh: Reuters. |
Hôm 21/7, Mỹ đột ngột yêu cầu Trung Quốc phải đóng cửa lãnh sự quán ở Houston, cũng là lãnh sự quán lâu đời nhất của Trung Quốc trên đất Mỹ, cơ quan đánh dấu khởi đầu cho mối quan hệ ngoại giao hơn 40 năm qua của hai nước. Cùng lúc những thùng đồ được chuyển khỏi lãnh sự quán ở Houston, Trung Quốc đã ra lệnh đóng cửa lãnh sự quán Mỹ tại thành phố Thành Đô, tỉnh Tứ Xuyên hôm 24/7 để trả đũa. Đó có thể là thời điểm đánh dấu một bước chuyển mới của quan hệ hai nước, giờ đã là hai siêu cường.
Hai tuần trước, Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị đặt câu hỏi rằng quan hệ hai bên có thể tiếp tục đi đúng hướng hay không. Và vào hôm 23/7, Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo trả lời rằng: Đã đến lúc phải đổi hướng đi.
“Mô hình hợp tác một cách mù quáng với Trung Quốc như trước đây sẽ không hiệu quả nữa”, ông Pompeo phát biểu tại Thư viện Tổng thống Richard Nixon ở nam California. “Chúng ta không được tiếp tục như vậy nữa. Chúng ta không được quay lại con đường đó”.
Thiếp lập quan hệ ngoại giao
Từ khi Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa được thành lập vào năm 1949, chuyến thăm Trung Quốc của cố tổng thống Nixon vào năm 1972 là chuyến thăm đầu tiên của một tổng thống Mỹ đến đây. Chuyến đi này lật ngược trật tự trong Chiến tranh Lạnh và mở đường cho việc bình thường hóa quan hệ hai bên vào năm 1979.
 |
| Tổng thống Mỹ Richard Nixon với các hướng dẫn viên và phiên dịch viên Trung Quốc tại Vạn Lý Trường Thành ở ngoại ô Bắc Kinh vào ngày 24/2/1972. Ảnh: AP. |
Mỹ từng là đồng minh thân cận của tổng thống Trung Hoa Dân Quốc Tưởng Giới Thạch trong Thế chiến 2. Trong ba thập kỷ, Mỹ cũng công nhận chính quyền Đài Loan sau khi ông Tưởng rời Trung Quốc đại lục vào năm 1949.
Quan hệ giữa Washington và chính quyền Bắc Kinh bắt đầu “tan băng” vào những năm 1970. Lúc đó, mối quan hệ Trung Quốc - Liên Xô đang xấu đi và cố lãnh đạo Mao Trạch Đông đang tìm cách đối trọng với người hàng xóm hùng mạnh này.
Sau khi Mỹ và Trung Quốc thiết lập quan hệ ngoại giao vào năm 1979, cố lãnh đạo Đặng Tiểu Bình đã đến thăm Mỹ cùng năm đó. Ông Đặng đã mỉm cười trước máy ảnh khi đội thử một chiếc mũ cao bồi bên ngoài Houston. Sau chuyến thăm của ông Đặng, tổng lãnh sự quán Trung Quốc đầu tiên ở Mỹ - nơi vừa được lệnh đóng cửa vào ngày 21/7 - đã được thiết lập vào năm 1979.
 |
| Một phụ tá giúp nhà lãnh đạo Trung Quốc Đặng Tiểu Bình thử chiếc mũ cao bồi được tặng cho ông tại một cuộc đua ngựa ở Simonton, Texas vào ngày 2/2/1979. Ảnh: AP. |
Gác lại các khác biệt về chính trị, Mỹ và Trung Quốc đã thúc đẩy quan hệ về mặt kinh tế, xã hội và văn hóa. Những hoạt động này đã bị gián đoạn một thời gian ngắn khi quân đội Trung Quốc đàn áp các cuộc biểu tình ủng hộ dân chủ năm 1989 tại Quảng trường Thiên An Môn ở Bắc Kinh.
Những năm tiếp theo, giá trị quan hệ thương mại Mỹ - Trung tăng trưởng theo cấp số nhân. Các doanh nghiệp Mỹ đã đầu tư mạnh tay vào Trung Quốc và kèm theo đó, thặng dư thương mại của Trung Quốc đạt 350 tỷ USD mỗi năm.
Khi Trung Quốc phát triển thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, chỉ sau Mỹ, quốc gia này ngày càng được coi là đối thủ cạnh tranh của Mỹ cả về kinh tế và quân sự. Trung Quốc cũng được coi là một thách thức tiềm tàng với mô hình phương Tây.
Mỹ sẽ tiếp tục cứng rắn với Trung Quốc
Cuộc bầu cử tổng thống Mỹ đang đổ thêm dầu vào mối quan hệ vốn đã căng thẳng này. Tổng thống Mỹ Donald Trump dường như đang dùng mâu thuẫn với Trung Quốc để tăng sự ủng hộ của cử tri. Tuy nhiên, cho dù ông Trump có tái đắc cử vào tháng 11 hay không, căng thẳng tiềm ẩn trong quan hệ Mỹ - Trung vẫn sẽ tồn tại.
“Chúng ta đang thấy được sự thay đổi cấu trúc trong quan hệ Mỹ - Trung và điều này sẽ tiếp tục ngay cả nếu ông Trump không giành được nhiệm kỳ thứ hai”, ông Steve Tsang, giám đốc Viện nghiên cứu Trung Quốc tại Đại học SOAS London, nói với AP.
Tàu chiến của Mỹ và Trung Quốc liên tục tiến vào những vị trí quan trọng ở Biển Đông, một tuyến vận tải quan trọng ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Mỹ đang hối thúc đồng minh của mình loại bỏ công ty viễn thông Trung Quốc Huawei khỏi hạ tầng di động để đảm bảo an ninh mạng. Về nhân quyền, Mỹ đang áp đặt các biện pháp trừng phạt vì các chính sách của Trung Quốc tại Hong Kong, Tây Tạng và Tân Cương.
 |
| Ngoại trưởng Mike Pompeo phát biểu tại Thư viện Tổng thống Richard Nixon ở California hôm 23/7. Ảnh: AP. |
Quan điểm cứng rắn hơn với Trung Quốc đã hiện hữu trong hệ thống chính trị Mỹ, ông Tsang cho biết.
Bài phát biểu của ông Pompeo chỉ là lời chỉ trích mới nhất trong một loạt những tuyên bố nhắm vào Trung Quốc của các quan chức cấp cao Mỹ, bao gồm Bộ trưởng Quốc phòng Mark Esper và Bộ trưởng Tư pháp Bill Barr.
Mặc dù trước đó, ông Trump ca ngợi cái ông gọi là mối quan hệ nồng ấm với nhà lãnh đạo Trung Quốc Tập Cận Bình, Trung Quốc và Mỹ đã giảm các hoạt động trao đổi đến mức thấp nhất từ trước đến nay.
“Kiểu quan hệ chúng tôi đang theo đuổi không mang lại sự thay đổi mà tổng thống Nixon hy vọng sẽ có ở Trung Quốc”, ông Pompeo nói ở thư viện mang tên chính cố tổng thống Nixon. “Sự thật là các chính sách của chúng tôi - và của các quốc gia tự do khác - giúp Trung Quốc hồi sinh nền kinh tế thất bại của mình chỉ để thấy Bắc Kinh quay lại cắn bàn tay đã giúp đỡ mình”.
Ông Chu Yin, giáo sư quan hệ quốc tế tại Đại học Quan hệ Quốc tế ở Bắc Kinh, cho biết những người Mỹ ủng hộ quan hệ Mỹ - Trung đang thất vọng vì tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc và sự xuất hiện của tầng lớp trung lưu. Tầng lớp này đã giúp giới lãnh đạo Trung Quốc củng cố vị trí.
Chiến lược chính trị trong nước của ông Trump đã gây thêm căng thẳng cho các vấn đề về cấu trúc trong mối quan hệ giữa hai nước, ông Chu cho biết.
“Trung Quốc sẽ không coi trọng bài phát biểu của ông Pompeo. Đó là tiếng kêu cuối cùng của một con vịt què (vịt què là từ lóng chỉ quan chức ở giai đoạn cuối nhiệm kỳ và khó có khả năng tiếp tục đảm nhận vị trí)”, ông Chu nói. “Trung Quốc muốn đối thoại với một chính trị gia Mỹ tương xứng hơn với vị thế của một quốc gia lớn”.
Ông Chu từ chối đưa ra dự báo cho tương lai và nói rằng: “Chúng ta hãy kiên nhẫn hơn vào thời điểm hỗn loạn này”.
