Bác sĩ Yersin. Nguồn: yersin.edu.

Nằm xa bờ biển, Viện Pasteur được xây lên, dài năm mươi mét, rộng mười mét, ở đó sẽ đặt các phòng thí nghiệm, các phòng để chích máu lũ vật, ngay sát là các dãy chuồng trại, bò và ngựa đang được tiêm phòng để miễn nhiễm với nhiều loại bệnh dịch.

Dự án có được sự hỗ trợ của bạn anh, Paul Doumer, vẫn đang là toàn quyền. Yersin thuê nhân công và mã phu, đẩy mạnh chăn nuôi và nông nghiệp để nuôi gia súc. “Con đang xây một cái cối xay gió để lấy nước”.

Ngồi trong phòng làm việc trên một chiếc ghế mây, trước mặt là đống tạp chí khoa học, Yersin nghiên cứu vật lý, cơ học, điện.

Anh đặt một cái tủ sấy và một lò đốt, một tủ làm nước đá chạy khí ga mác Pictet, từ Paris, do tàu của Hãng Đường biển chuyển tới. Một máy bơm nước và một tuốcbin sẽ cấp điện cho Viện và cả làng chài. Anh tìm cách giảm chi phí bằng tự mình vào việc, và đó cũng là những cái diều của anh nữa: “Phần này của vật lý vẫn luôn thu hút con, và con có hiểu biết khá đủ, để tự mình có thể lắp đặt mà chẳng cần nhờ đến một kỹ sư điện chuyên môn”.

Anh đặt nhà sản xuất Serpollet một chiếc ôtô theo mô hình chạy bằng hơi nước đầu tiên của ông ta, một chiếc Serpollet 5 mã lực vận tốc có thể đạt hai lăm cây số một giờ. Yersin là đấng sáng thế của một giấc mơ thức mà anh đang biến thành hiện thực.

Sắp tới, anh mua được ở Suối Giao, giờ là Suối Dầu, một mảnh đất rộng 500 hécta. Khi ấy nơi đó là một bãi hoang vu toàn bụi rậm nằm cách bờ biển chừng hai chục cây. Một dòng sông hợp lưu với con sông chảy vào Biển Đông ở đoạn ngay trước nhà anh, bởi vậy có thể đến đó bằng xuồng tam bản. Họ khai hoang, làm đất chăn thả và trồng ngũ cốc. Yersin tạo ra một tiểu hành tinh tự cung tự cấp, một hoán dụ của thế giới, một con tàu cứu rỗi, một Vườn Địa đàng không chứa chấp những con virút bị đày xuống địa ngục. Họ làm cỏ để dọn sạch các đầm lầy.

Sắp tới sẽ có hàng trăm con bò, trâu, ngựa, bò cái, ba trăm cừu và cũng ngần ấy dê. Bọn thú được chia ra sống trong khu biệt lập, mỗi khu chừng 50 con, được bảo vệ khỏi thú dữ và vi khuẩn bởi một vành đai hai lớp được canh giữ.

Sứ mệnh mới mà anh trao cho mình là sứ mệnh của nhà bác học tối cao, số nhân của tiến bộ. Vây quanh anh là những đứa con trai dân chài đã trở thành môn đệ Pasteur, cùng cánh Pasteur từ Paris và từ Sài Gòn đến. Trong các phòng thí nghiệm, họ tiến hành nghiên cứu về sài đẹn, uốn ván, than, bệnh lở miệng, trực khuẩn que. Yersin đặt mua từ Thụy Sĩ nhiều thùng chuông, được chuyển đến qua đường Marseille.

“Kể từ khi lũ bò cái được đeo chuông, hổ đỡ vồ hẳn, nó có vẻ chuyển sang săn đuổi lũ ngựa của bọn con”. […]

Ngồi trong phòng làm việc trên một chiếc ghế mây, trước mặt là đống tạp chí khoa học, Yersin nghiên cứu nông học và hóa học. Anh tiến hành các thử nghiệm nhằm dùng lúa thay cho lúa mì làm thức ăn cho ngựa, làm ruộng bậc thang trên các ngọn đồi để vô hiệu hóa hoặc tận dụng các đới khí hậu. Sau thất bại với loại Arabica, họ trồng hai nghìn cây cà phê Liberia, các loại cây thuốc, trong số đó có một nghìn gốc Erythroxylum coca để làm cocain khi ấy vẫn được sử dụng trong ngành dược.

Sau sự lạnh lùng xảy ra bên Ấn Độ tiếp nối những thất thường về tính khí của anh, mối quan hệ với Paris đã được hâm nóng.

Calmette thân mến, thật không thể tin nổi nhưng lại đúng thế đấy: tôi đã nhận được một bức thư của Roux từ Ceyzérieu! Thật là một may mắn lớn đối với tôi, vì khi ông bạn Roux quyết định cầm bút thì luôn là để viết ra những điều thú vị”. Anh sang Paris. “Con đã tính đi tàu xuyên Siberia, nhưng con sợ lúc ấy trời vẫn còn quá lạnh”. Cày xới đất đai và bãi chăn thả không thuộc sứ mệnh hàng đầu của Viện Pasteur, cũng không phải hai nguồn sống của nó. Họ lập một hãng tư mang tên “Các ngài Yersin, Roux & Calmette”.

Với độ lùi thời gian, những trao đổi giữa họ sau khi anh quay về đôi khi giống như bản kê những cú điện thoại của một tập đoàn doanh nghiệp.

Roux viết cho Yersin. “Sau khi anh đi, điều đầu tiên Bertrand làm là tìm a-xít tung-x-tích. Ông ấy tìm được nó bên Anh và chúng tôi đã đặt một tấn với cái giá rất tuyệt là sáu nghìn năm trăm franc. Không thể mua được rẻ hơn. Từ Hambourg, nó sẽ được gửi sang Sài Gòn. Axít sunfuric sẽ đi từ Marseille, cũng như silicat. Anh có thể thấy rằng chúng tôi đã rất mạo hiểm.

Cũng không thể nói được rằng trong hoàn cảnh như hiện nay cocain mang lại nhiều lợi nhuận. Nhất là khi một đối thủ cạnh tranh rất đáng gờm vừa xuất hiện trên thị trường, dưới hình thức một chất mới được làm từ phương pháp tổng hợp, stovaïne, một thứ gây mê ít độc hại hơn cocain và nếu dùng gấp đôi liều lượng thì cũng có hoạt tính tương đương”.

Một bức thư thật lạ, nó đã không cho biết người sáng chế ra stovaïne, vài tháng trước bức thư này, cũng là một người trong nhóm Pasteur thuộc Viện, Ernest Fourneau, cũng là nhà hóa học giống như Pasteur.

Yersin đẩy mạnh sản xuất và tạo ra một chất cô lỏng, lẽ ra với nó anh đã có thể trở thành tỷ phú vì sáng chế ra một loại nước màu đen sủi bọt, nếu anh đăng ký bản quyền. Anh đặt cho nó cái tên Kola-Cannelle, có thể viết tắt lại thành Ko-Ca. Anh viết cho Roux từ Nha Trang. “Tôi đã gửi cho anh theo đường bưu kiện một chai Kola-Cannelle. Hãy lấy khoảng một xăngtimét khối rưỡi cho vào một cốc nước đường rồi uống lúc nào anh cảm thấy mệt. Tôi hy vọng ‘thuốc trường sinh’ này cũng tạo cho anh cảm giác hưng phấn giống như nó đã tạo ra cho tôi.”

Yersinia coca.

Họ cũng trồng cây thuốc lá, cũng sắp bị cấm, cùng sắn, ít bị đe dọa hơn. Tuy nhiên họ cũng vấp phải nhiều thất bại, chúng được Yersin viết lại vào một quyển sổ: vani, nhục đậu khấu, cây két và ngô trồng mãi vẫn chưa thấy lên. Cả khu gồm có một cộng đồng nông nghiệp và khoa học, một trạm xá cho dân làng. Tối tối, Yersin đóng sổ và tạp chí lại, nghĩ đến tương lai vương quốc yên bình và thịnh vượng của mình, lo trời sẽ mưa.

Anh biết là cánh đồng hút nước ghê gớm khi có mưa rào. Người ta nghĩ đến nhân vật chính trong tiểu thuyết Vàng của Cendrars, người đồng hương Thụy Sĩ của anh, tướng Sutter tại vương quốc của ông bên California. Đêm đến, khi Yersin buồn chán, anh vẽ sơ đồ một tháp nước. Và hôm sau, anh bắt tay vào dựng một tháp nước. Trong vòng bốn mươi năm, anh sẽ chọn ở mỗi nơi trên thế giới những gì đẹp nhất của thiên nhiên để đưa về Nha Trang, thảo mộc và thú vật, cây gỗ và hoa.

Khi ấy các khoản thu nhập còn chưa bắt nguồn từ nông nghiệp. Những hoạt động đồn điền này hao tốn kinh khủng. Cũng không khác gì Pasteur với bệnh dại, Yersin vẫn chưa đăng ký sáng chế cho vắcxin của mình. [...] ở đây huyết thanh chống dịch hạch ở bò cho phép họ có nguồn thu nhập vừa đủ để sống. Họ mau chóng bán được mười nghìn liều mỗi tháng cho dân chăn nuôi.