Nhắc tới nền văn học thiếu nhi của Nga là người ta nhớ ngay tới Nikolay Nosov. Dù là các tác phẩm mang đầy tính hư cấu về những vùng đất ở trong tưởng tượng hay những câu chuyện trong đời sống hằng ngày, ông luôn thu hút độc giả nhí bằng lối kể chân thực, hài hước đặc trưng của con trẻ.
Có thể nói, Nikolay Nosov đã đóng vai một đứa trẻ để kể chuyện về chính mình. Tuy thành công với nhiều sáng tác dành cho thiếu nhi, nhưng cơ duyên khiến ông cầm bút viết cho độc giả nhỏ tuổi lại rất tình cờ.
Nikolay Nosov sinh năm 1908 tại thành phố Kiev (Ukraine), trong một gia đình có truyền thống nghệ thuật. Bố của ông là một diễn viên. Ngay từ khi còn nhỏ, Nikolay Nosov đã được theo bố đến trường quay. Nhìn thấy bố hóa trang và say sưa tập luyện cho vai diễn, niềm đam mê điện ảnh đã hình thành và lớn dần lên trong lòng cậu bé Nikolay.
Vì hoàn cảnh gia đình gặp nhiều khó khăn, học hết trung học cơ sở, Nikolay Nosov đã phải tạm thời nghỉ học để làm công nhân trong nhà máy trộn bê tông. Nhưng niềm đam mê điện ảnh dường như chưa bao giờ tắt trong ông. Năm 1927, Nosov quyết định nộp hồ sơ thi vào Học viện Nghệ thuật Kiev và đỗ vào khoa Đạo diễn.
Ông học ở đây trong 2 năm, sau đó chuyển sang trường Đại học Điện ảnh Moskva và tốt nghiệp chuyên ngành đạo diễn năm 1932. Từ sau khi tốt nghiệp đại học cho tới đầu những năm 1950, Nikolay Nosov hoạt động như một nhà làm phim chuyên nghiệp, trên nhiều thể loại như: phim hoạt hình, phim khoa học, phim tài liệu… Với vai trò một đạo diễn, năm 1943, ông đã được nhà nước trao tặng Huân chương Sao đỏ cho chùm phim tài liệu về kỹ thuật quân sự.
 |
| Nhà văn Nga Nikolay Nosov. Ảnh: tư liệu. |
Chính cậu con trai nhỏ là động lực đầu tiên đển Nikolay Nosov sáng tác cho thiếu nhi. Dẫu có thể điều khiển một lúc rất nhiều máy móc và nhân lực trên trường quay, nhưng ông lại tỏ ra lúng túng khi chơi cùng cậu con trai hiếu động. Ông cảm thấy mệt mỏi khi cậu bé cứ chạy nhảy và la hét liên tục. Để giữ cho cậu con trai ngồi yên dù chỉ vài phút, “ông bố tội nghiệp” đành bịa ra vài câu chuyện hài hước để kể cho cậu nhóc.
Không ngờ, cách đơn giản này lại có hiệu quả! Con trai của Nosov ngồi yên trong vòng tay bố, chăm chú lắng nghe và ngoan ngoãn như một chú mèo con. Từ đó, ông dành nhiều thời gian hơn để quan sát cách hành động thường ngày của lũ trẻ như việc chúng loay hoay tìm cách mở lọ mứt hay lọ dưa chuột muối. Từ đó, ông phát triển các tình tiết này thành những truyện ngắn dành cho thiếu nhi.
Tập truyện ngắn dành cho thiếu nhi đầu tay của Nikolay Nosov có tựa đề Tuk-tuk-tuk được xuất bản năm 1945. Năm 1952, ông được trao Giải thưởng Stalin cho truyện dài dành cho thiếu nhi Vichia ở nhà và ở trường.
Nhân vật chính của tác phẩm là hai cậu bé tinh nghịch Vichia và Koschia. Vichia học kém môn toán còn Koschia lại học kém môn tiếng Nga. Trong khi Vichia cố gắng học hành chăm chỉ để theo kịp các bạn thì Koschia chỉ biết lười biếng và ỷ lại. Hằng ngày cậu vẫn chép bài tập tiếng Nga của Vichia. Sợ cô giáo phạt, Koschia còn cả gan nghĩ học và bắt Vichia bao che cho mình. Từ đây, nhiều câu chuyện dở khóc, dở cười xảy ra.
Ra đời năm 1951, tới nay Vichia ở nhà và ở trường đã được dịch ra hơn 100 thứ tiếng và chinh phục độc giả nhí trên toàn thế giới. Không chỉ có vậy, tác phẩm còn được chuyển thể thành phim hoạt hình, phim điện ảnh.
Với tác phẩm này, Nikolay Nosov đã không đứng trên cương vị một người lớn để phán xét những đứa trẻ. Ông đã đứng ở vị trí của các em để thông cảm cho những lỗi lầm tuy rất đáng giận mà cũng thật đáng thương. Bởi thế, câu chuyện về Vichia ẩn chứa nhiều bài học sâu sắc. Không thể tạo nên một đứa bé ngoan từ hình phạt, nhân cách phải được xây dựng từ sự thấu hiểu và bao dung.
 |
| Một số tác phẩm của Nikolay Nosov mới được xuất bản tại Việt Nam dưới dạng truyện có tranh minh họa. |
Dù viết cho thiếu nhi, các tác phẩm của Nikolay Nosov vẫn thể hiện một cách sâu sắc tinh thần Nga, tính cách Nga. Điều đó được thể hiện qua tinh thần lạc quan, hăng say lao động, mến khách và bao dung.
Để góp phần giữ gìn sự phong phú của văn hóa Nga nói chung và tiếng Nga nói riêng, nhà văn đã đưa vào trong tác phẩm của mình rất nhiều thành ngữ, ngạn ngữ dân gian.
Tuy vậy, Vichia ở nhà và ở trường không phải là tác phẩm thiếu nhi nổi tiếng nhất của Nikolay Nosov. Nhắc tới ông, là người ta nhớ tới Chuyện phiêu lưu của Mít Đặc và các bạn, một tác phẩm hư cấu hài hước về đôi bạn thân Mít Đặc và Biết Tuốt.
Vượt ra khỏi khuôn khổ của một tác phẩm văn học, những cụm từ như “mít đặc” và “biết tuốt” đã đi vào đời sống trở thành biệt danh của rất nhiều đứa trẻ. Độc giả nhí ở Việt Nam biết tới các tác phẩm của Nosov từ năm 1980 thông quan ấn phẩm của NXB Cầu Vồng. Ngoài Vichia ở nhà và ở trường, Chuyện phiêu lưu của Mít Đặc và các bạn, độc giả nhỏ tuổi trong nước còn biết tới ông qua một số tác phẩm khác như: Gia đình đu, Neznaika trên mặt trăng.
Nikolay Nosov mất năm 1976 tại Moskva. 40 năm sau ngày ông ra đi, những tác phẩm của ông vẫn được bạn đọc nhí ở khắp nơi trên thế giới đón nhận đầy hào hứng và say mê.
