Vẻ đẹp của người phụ nữ được tái hiện trong tranh của Mai Trung Thứ. Ảnh minh họa: Bức tranh Nu của Mai Trung Thứ.

Gần đây tôi thường xuyên đọc truyện ngắn của Tống Ngọc Hân, một đồng nghiệp cùng thế hệ. Trong các tác phẩm của Tống Ngọc Hân, tôi rất khó đoán được kết cục, tưởng câu chuyện sẽ diễn ra như thế này nhưng hoá ra nó chệch ra một hướng khác.

Tác giả đã rất giỏi ém câu chuyện đến tận lúc cuối cùng, người đọc gặp một cái kết bất ngờ và tránh được những suy đoán thông thường. Kể cả khung cảnh và cách dùng từ ngữ, tác giả cũng cố gắng tránh lặp lại những mẫu quen và sáo ngữ như “ầng ậc nước mắt”, “buồn tê tái”, “hoang hoải, trống vắng”… mà luôn ý thức tìm những cách diễn đạt mới, đó là một người có nhiều nỗ lực để làm mới mình và đề tài.

Một đồng nghiệp khác từng gửi cho tôi một truyện ngắn viết về những cô gái điếm. Tôi dự đoán sẽ có những bất ngờ xảy ra trong một truyện ngắn có nhiều “đất” để làm mới ấy, nhưng không. Vẫn là những cô gái điếm nhẹ dạ bị lừa gạt. Các cô bị những kẻ ăn chơi lừa phỉnh, hiến thân xác rồi sau đó các cô bị chúng quẳng ra đường. Những chuyện như thế, tôi nói với người bạn viết, nó đã diễn ra hàng trăm năm rồi, viết như thế không có gì mới.

Những cô gái điếm bị lừa gạt, chịu đau thương và uất ức, vẫn là cái nhìn và hình ảnh cũ, lặp lại và quen thuộc. Cách đây hơn nửa thế kỉ, Ngọc Giao viết về chủ đề này trong tiểu thuyết Xóm Rá và ông đã tạo ra một quầng rất sáng và mới. Một cô gái điếm đã hành động như một anh hùng.

Cô đã cởi phăng chiếc quần đang mặc, nhường cho cô bạn cùng cảnh để cô ấy khỏi phải chết truồng! Và chính cô gái điếm ấy đã cao ngạo trần truồng đẩy cỗ xe tang chở bạn mình đi ngang nhiên giữa phố đông người. Hành động của cô điếm quả là “anh hùng”, chưa từng thấy trong văn học Việt!

Ngọc Giao đã tạo ra một mẫu khác. Nếu vẫn là những cô điếm bị vùi dập đau thương từ đầu đến cuối, bị hết kẻ này hành hạ đến kẻ khác sỉ nhục thì cuốn sách đi theo một đường cũ rích. Trong Xóm Rá, Ngọc Giao đã phá bỏ định kiến, quan niệm cũ về những cô gái điếm. Không phải tất cả những cô gái điếm đều làm điếm vì tiền hoặc bị người ta đẩy đến bước đường cùng.

Có những cô làm điếm vì nhu cầu dục tính rất cao, có cô vào chỗ ấy chỉ để thoả mãn nhu cầu của mình! Tôi không định kiến về cái nghề cổ xưa như trái đất này nhưng rõ ràng cái nhìn của Ngọc Giao rất mới. Ngoài ý nghĩa tố cáo xã hội, sự ăn chơi truỵ lạc, cảnh khốn nạn, bần cùng của nhiều người thì Ngọc Giao đã nhìn thấy, đã dựng lên những thứ rất mới, thậm chí khác thường từ một chủ đề rất quen thuộc.

Đây là một kiệt tác của Ngọc Giao theo quan điểm cá nhân của tôi. Dù rằng, sự công bố quá muộn mằn của Xóm Rá so với thời điểm viết bởi hoàn cảnh xã hội và những thăng trầm của tác giả đã khiến tác phẩm chưa được hưởng những vinh quang xứng đáng.

Trở lại vấn đề mẫu quen, sở dĩ Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh được đánh giá cao một phần vì Bảo Ninh đã không nhìn chiến tranh và người lính hai bên chiến tuyến như những nhà văn Việt trước đó. Ông đã nhìn cuộc chiến theo cách khác, dù kiểu này không mới với những nhà văn thế giới nhưng lại rất mới với những người Việt.

Chiến tranh Việt Nam dưới con mắt nhìn của một người lính Việt, người lính của nhãn quan cộng sản rất khác biệt với những người cùng thời, đồng nghiệp và nó tạo ra sự ngỡ ngàng đáng kể.

Trước đó, Nguyễn Huy Thiệp cũng vậy. Nguyễn Huy Thiệp đã nhìn Nguyễn Huệ và một số nhân vật lịch sử không giống những nhà văn trước mình và cùng thời với mình. Ông nhìn khác đi và sự mới mẻ của ông có hiệu quả thế nào và tác động ra sao thì mọi người đã thấy. Rồi Nguyễn Việt Hà nhìn khung cảnh, nhân vật Hà Nội khác các nhà văn tiền chiến và cùng thời với mình.

Các nhân vật trí thức, người Hà Nội trước đó cơ bản được miêu tả lịch lãm, rất đạo mạo nhưng trong các tiểu thuyết của mình, Nguyễn Việt Hà đã nhìn họ bởi cảm quan khác. Họ nhố nhăng, sa đoạ, hay uống rượu, nói phét và chơi gái. Từ Cơ hội của chúa, Khải huyền muộn và cả những cuốn sau này Nguyễn Việt Hà đều đi theo cái hướng ấy và anh đã gặt hái được những thành công nhất định.

Nói thì dễ nhưng ai cũng biết, bước khỏi những mẫu quen khó lắm. Người ta thích cái quen vì nó dễ viết, dễ làm, không cần nhiều công phu và tìm tòi. Ngay cả trong cuộc sống, thay đổi những thói quen cố hữu đòi hỏi những nỗ lực thì với sáng tạo văn học nghệ thuật, làm ra những cái mới, cái lạ càng cần nhiều nhiệt huyết và cố gắng, thậm chí lòng dũng cảm nữa.

Nhưng lẽ nào chúng ta cứ bằng lòng với những thứ quen thuộc, cũ mòn tới mức nhàm chán và tiếp tục đặt những dấu chân gần như trùng lặp với hàng nghìn, hàng vạn những bước chân đã qua?