Những tác phẩm có cách kể mới lạ, xây dựng nhân vật độc đáo dễ thu hút độc giả. Ảnh: PNO.

Một nhà văn nói với tôi rằng, cậu thấy không, hình ảnh bắp chân trần của cô thiếu nữ vùng sơn cước khi lội qua con suối nước trong quen thuộc quá. Thỉnh thoảng đọc một truyện ngắn miền núi ta lại nhìn thấy hình ảnh ấy, nó nhàm và cũ quá?

Đúng là rất quen thuộc, quen thuộc đến mức khi gặp một truyện ngắn ở chủ đề ấy, người ta chưa cần đọc hết tác phẩm đã mường tượng những hình ảnh sẽ diễn ra. Sự lặp lại những mẫu quen khiến người đọc nhàm chán và đoán trước câu chuyện.

Đó là còn chưa kể đến những phản ứng của một số người bản địa cho rằng, trong văn học về đề tài miền núi, hình tượng đồng bào thiểu số hiện lên thường thô kệch, ngốc nghếch. Điều ấy là sự thực trong suy nghĩ có phần phân biệt và định kiến của một số người viết mà họ lại ít chịu cập nhật hiện trạng thực tế. Nhiều những hình ảnh, ngôn ngữ rất cũ kĩ, lạc hậu thậm chí không còn chính xác nữa cứ lặp đi lặp lại.

Thế nhưng tại sao nhiều người viết tiếp tục đi theo lối mòn ấy và không riêng gì văn học viết về đề tài miền núi? Trong nhiều thể tài khác mặc định những anh bộ đội nghiêm túc tuyệt đối đến cứng nhắc, nhiều cô giáo đầy đạo đức và hành động rất kịch, còn đa số giới văn nghệ sĩ lại sống rất bừa phứa, lăng nhăng…

Đành rằng trong đời thực và văn học nghệ thuật có những mẫu số chung nhất định nhưng cuộc sống là đa dạng, phong phú, thay đổi không ngừng, không có ai hoàn toàn tốt hoặc hoàn toàn xấu. Những mẫu quen bị mặc định trong đầu như kiểu người thành phố thì tinh ranh, khôn lỏi, người nông thôn thì chất phác, ngờ nghệch được lặp đi lặp lại.

Không những là nhân vật, kể cả khung cảnh, tâm lý cũng rếch rác, mòn vẹt. Nào là chiều muộn thì đâu đâu cũng thấy khói lam, mùa đông thì luôn xám xịt nơi biên tái, người trẻ trong một quán cà phê giữa phố xá đông người thì luôn cô đơn, hoang mang…

Những mẫu cũ lặp lại và quá quen thuộc, thậm chí chưa đặt bút, người viết đã bị những thứ ấy ám ảnh. Những câu chuyện đi theo những đường mòn ấy dễ bị người ta đoán trước được kết cục, không còn tò mò hay gợi mở. Người viết mới buông vài câu, người đọc đã đoán được những tình tiết và diễn biến tiếp theo. Theo tôi đó là sự thất bại của người viết, ở cả phương diện sáng tạo cũng như kích thích sự liên tưởng và suy nghĩ của người đọc.

Tôi đưa thêm vài ví dụ để thấy rằng, nếu thiếu sự tìm tòi, người viết rất dễ rơi vào những cái hố thăm thẳm cũ kĩ. Đó là một cô gái có chồng làm việc ở xa, ít về nhà và ngay lập tức sẽ xuất hiện một chàng hàng xóm tốt bụng hoặc một anh đồng nghiệp đẹp trai, vui tính.

Kết cục là ai cũng suy đoán được cô gái kia sẽ ngoại tình vì không chịu nổi sự cô đơn hoặc cám dỗ. Hoặc một trường hợp khác cũng khá điển hình, một cậu bé nghèo sống cạnh một nhà giàu và bị những đứa trẻ nhà bên ấy coi thường, khinh bỉ. Cậu bé này sẽ tìm mọi cách để vươn lên để trả thù, còn nhà hàng xóm kia rút cục thì lụn bại, phá sản vì mấy đứa con hư hỏng phá nát gia sản của cha mẹ…