Bụi mịn bao trùm thành phố là gì, đến từ đâu?

Người dân phải đeo khẩu trang để tránh khói bụi ở Hà Nội. Ảnh: Đinh Hà.

Bụi mịn lại tiếp tục bao trùm không khí ở Hà Nội trong những ngày vào đông. Nhiều ngày liên tục, ứng dụng IQAir (Mỹ) xếp Hà Nội vào nhóm đô thị ô nhiễm bậc nhất thế giới. Đặc biệt, nồng độ PM2.5 cao gấp 18 lần ngưỡng hướng dẫn hàng năm của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO).

Trung tâm Quan trắc môi trường miền Bắc ghi nhận lúc 8h, chỉ số AQI tại trạm 556 Nguyễn Văn Cừ đạt 127, còn trạm Đại học Bách khoa là 120. Riêng ngày 2/12, AQI của Hà Nội chạm ngưỡng 283, cao nhất cả nước.

Bụi mịn là gì, đến từ đâu?

Vào tháng 7/2022, Liên Hợp Quốc công nhận quyền được hít thở không khí sạch là một quyền con người cơ bản. Tuy nhiên, dù đã được công nhận quyền, 99% dân số toàn cầu vẫn đang hít thở bầu không khí không đáp ứng các hướng dẫn về chất lượng không khí của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO).

Trong số đó, bụi mịn là là một trong những chất ô nhiễm không khí nguy hại nhất. Chúng là những hạt bụi siêu nhỏ ở cấp độ vi mô, có thể xâm nhập gần như mọi không gian trong nhà và môi trường sống, gây ra tác động tiêu cực đáng kể đến sức khỏe con người và môi trường.

Bầu trời Hà Nội chìm trong bụi mịn. Ảnh: Đinh Hà.

Theo Union of Concerned Scientists, bụi mịn, hay PM, là hỗn hợp các hạt rắn và giọt chất lỏng lơ lửng trong không khí, trong đó có bụi, đất, bồ hóng hay khói. Một số hạt đủ lớn để nhìn thấy bằng mắt thường, nhưng phần lớn có kích thước siêu nhỏ, chỉ có thể quan sát dưới kính hiển vi điện tử.

Bụi mịn cũng được chia thành nhiều dạng khác nhau, bao gồm PM10, PM2.5 và PM0.1.

Trong đó, PM10 là nhóm hạt có đường kính khí động học dưới 10 micromet, còn PM2.5 - loại phổ biến tại Hà Nội và nhiều đô thị lớn - lại nhỏ hơn nhiều, chỉ 2,5 micromet hoặc dưới mức đó.

Để dễ hình dung, một sợi tóc người có đường kính khoảng 70 micromet - lớn hơn tới 30 lần so với nhóm bụi mịn lớn nhất.

Nhỏ nhất là PM0.1, còn được gọi là bụi siêu mịn. Loại này có kích thước dưới 0,1 micromet, khả năng len lỏi sâu vào cơ thể cũng ở mức cao nhất.

Nguồn phát sinh bụi mịn rất đa dạng. Trong tự nhiên, bụi hình thành từ núi lửa phun trào, cháy rừng, xói mòn đất hay phân hủy chất hữu cơ. Hoạt động của con người cũng góp phần đáng kể, từ giao thông, công trình xây dựng đến các ngành công nghiệp, lò đốt và hoạt động đốt rác.

Bụi mịn sơ cấp được thải trực tiếp từ một số nguồn như mài mòn phanh xe, lốp xe hay ống khói. Ngược lại, bụi mịn thứ cấp hình thành trong khí quyển thông qua phản ứng giữa các tiền chất như sulfur dioxide, nitrogen oxides và amoniac.

Tác động của bụi mịn

Các loại bụi mịn gây tác động đáng kể đến sức khoẻ con người. Cụ thể, PM10 gây kích ứng đường hô hấp ở người, đặc biệt là những người mắc bệnh hen suyễn và người cao tuổi. Những hạt này cũng gây cay mắt và cổ họng khô rát.

Tuy nhiên, các chuyên gia y tế công cộng ít lo ngại hơn về dạng bụi mịn kích thước lớn này vì hệ thống phòng vệ của cơ thể khá hiệu quả trong việc chống lại chúng.

Người dân tại Hà Nội khó chịu vì ô nhiễm không khí. Ảnh: Đinh Hà.

Các lông nhỏ dọc theo đường hô hấp chặn một phần PM10, việc ho và hắt hơi cũng giúp tống loại bụi này ra ngoài. Hơn nữa, chất nhầy trong cổ họng hoạt động như “thang máy” đưa một lượng lớn hạt bụi trở ra ngoài miệng hoặc đưa xuống đường tiêu hóa mà không gây hại.

Tuy nhiên, cơ thể người không giỏi trong việc ngăn chặn PM2.5. Những hạt này nhỏ đến mức có thể vượt qua hàng rào bảo vệ của hệ hô hấp và đi vào phổi, thậm chí xâm nhập vào máu. Đó là lúc chúng gây ra hàng loạt rối loạn.

Trong thời gian ngắn hạn, phơi nhiễm bụi mịn có thể khiến huyết áp tăng, ảnh hưởng lượng đường trong máu và làm gia tăng tốc độ lây lan virus như từng ghi nhận trong đại dịch Covid-19 tại các đô thị ô nhiễm nặng.

Về lâu dài, bụi mịn có thể gây tổn hại hệ hô hấp, tim mạch, trao đổi chất, thần kinh và làm tăng nguy cơ hen suyễn, dị ứng, tiểu đường, cao huyết áp, sa sút trí tuệ hay ung thư phổi. Nghiên cứu của California Air Resources Board cho thấy chỉ cần tăng 10 microgram/m³ PM2.5 trong không khí cũng khiến nguy cơ tử vong do bệnh tim tăng 10%.

Không chỉ ảnh hưởng sức khỏe, bụi mịn còn góp phần làm biến đổi khí hậu tương tự khó CO2. Cụ thể, chúng có thể hoạt động như một khí nhà kính hoặc thúc đẩy sự hình thành các khí nhà kính khác. Ngoài ra, bụi mịn trong không khí có thể giữ lại một phần nhiệt lượng từ mặt trời trên Trái Đất, từ đó làm gia tăng hiện tượng nóng lên toàn cầu.