“YouTube đã trở thành nền tảng truyền thông xã hội cho cánh hữu ở Brazil”, Matheus Dominguez, sau một năm theo dõi các kênh YouTube cánh hữu, chia sẻ. Nay đã 17 tuổi, cậu muốn noi gương các "ngôi sao" mạng xã hội và chạy đua cho một ghế dân biểu.
Đoạn video thay đổi cuộc đời của Domiguez được đăng bởi Nando Moura một người nổi tiếng trên cộng đồng mạng Brazil với những video về nhạc, trò chơi điện tử và chính trị cực hữu. Dominguez tiếp nhận hết khối lượng thông tin cực đoan và thuyết âm mưu, ngày càng ngả về phe cực hữu.
Cùng với lượng thời gian ngày một lớn Dominguez dành trên mạng, YouTube đưa cậu đến với kênh của Jair Bolsonaro. Chính trị gia cánh hữu từng lan truyền và ủng hộ nhiều thuyết âm mưu vào cuối năm 2018 đã đắc cử tổng thống Brazil.
 |
| Tổng thống Jair Bolsonaro chính thức nhậm chức vào đầu năm 2019 là một chính trị gia cánh hữu. Ảnh: Reuters. |
“Đảng YouTube”
“Nếu không có mạng xã hội thì tôi đã không ở đây. Còn Jair Bolsonaro đã không trở thành tổng thống”, Carlos Jordy, nghị sĩ thuộc đảng Tự do Xã hội (PSL) của Bolsonaro, đến từ thành phố Niterói, chia sẻ.
Người đàn ông cơ bắp, với chi chít hình xăm bặm trợn, tham gia hội đồng thành phố Niterói vào năm 2017. Triển vọng tiến thân của ông trên chính trường khi đó gần như bằng không.
Jordy quyết định học theo những blogger cực hữu, điển hình là của Bolsonaro, tập trung đầu tư truyền thông qua YouTube. Ông cáo buộc giáo viên âm mưu tuyên truyền tư tưởng cánh tả, đưa ông tiếp cận với “khán giả toàn quốc”, tạo nên bước nhảy vọt trên quan lộ. Jordy sau 2 năm đã bước vào cơ quan lập pháp liên bang, trên bàn tay trái vẫn còn đó hình xăm đầu lâu bốc lửa.
Giống như Jordy, nhiều thành viên của cộng đồng cực hữu mới nổi tại Brazil, từ những người tổ chức phong trào cấp cơ sở đến các nghị sĩ liên bang, thừa nhận làn sóng sẽ không lan tỏa nhanh và rộng như hiện nay nếu không có bộ máy gợi ý của YouTube.
Thời gian người Brazil xem YouTube tăng với tốc độ chóng mặt từ năm 2014, nhanh hơn cả truyền hình chính thống. Xét về số người xem, nền tảng chia sẻ video này tại Brazil chỉ đứng sau đài truyền hình TV Globo, theo khảo sát năm 2018 về cách người dân nước này xem video.
Mauricio Martins, một thành viên cấp cao trong PSL tại Niterói, cho biết phần lớn những người gia nhập đảng là nhờ tiếp cận YouTube. Bản thân Martins cũng tìm hiểu về phong trào cánh hữu thông qua mạng xã hội này và gọi hệ thống gợi ý video của YouTube là “chương trình giáo dục chính trị” của đảng.
Khuếch đại tiếng nói cực đoan
Theo nghiên cứu của đại học liên bang Minas Gerais, các kênh YouTube cánh hữu ở Brazil tăng lượng người xem nhanh hơn tất cả những kênh khác. Nó biến nền tảng này nghiêng hẳn sang tính chất một trang mạng dành cho nội dung chính trị.
Ông Bolsonaro cũng tham gia YouTube từ sớm, nhưng các nội dung của ông không hề phổ biến khi chỉ tập trung vào những thuyết âm mưu và tin đồn vô căn cứ. Chỉ vài tháng sau khi YouTube đổi thuật toán, nhóm ghi nhận sự bùng nổ gợi ý xem video đề cập đến nhân vật này. Rồi hệ thống chính trị Brazil rơi vào hỗn loạn, sự nghiệp của Bolsonaro lên như diều gặp gió.
Các nhà nghiên cứu nhận thấy sự gia tăng đã bắt đầu từ lúc khảo sát cử tri còn đánh giá thấp Bolsonaro. Điều này cho thấy thuật toán không đơn thuần phản ánh những xu hướng chính trị của cộng đồng.
Những nội dung mà Bolsonaro đăng tải không thay đổi. Tuy nhiên, sự bùng nổ lượng khán giả tiếp cận qua công cụ gợi ý khiến thông điệp của ông lan tỏa rộng hơn, giữa thời khắc đất nước sẵn sàng cho thay đổi chính trị.
 |
| Ông Bolsonaro cùng đảng Tự do Xã hội gia tăng sức ảnh hưởng giữa bối cảnh chính trường Brazil rối ren và YouTube thịnh hành tại quốc gia Nam Mỹ. Ảnh: Getty. |
Một nghiên cứu khác của đại học Harvard cho thấy dù người dùng xem video chính trị hay giải trí, hệ thống của YouTube thường gợi ý họ xem thêm những kênh cực hữu hoặc lan truyền thuyết âm mưu.
Người đã xem một kênh YouTube cực hữu sẽ được gợi ý thường xuyên hơn trước. Các chuyên gia kết luận rằng thuật toán của YouTube đã thống nhất những kênh cực đoan ít người biết và tạo ra lượng khán giả đông đảo cho nhóm.
“Tình trạng này đang xảy ra ở khắp nơi”, Danah Boyd, nhà sáng lập trung tâm tư vấn chính sách Dữ liệu và Xã hội, cảnh báo.
Boyd cho biết tình trạng nội dung cực đoan tràn lan ở Brazil là hệ quả từ việc YouTube không ngừng thúc đẩy tiếp cận người xem để sinh lợi nhuận. Cùng với số người xem tăng chóng mặt trên quy mô toàn cầu, nền tảng chia sẻ video cũng bỏ túi gần 1 tỷ USD/tháng nhờ quảng cáo.
Điều đáng lo ngại là hệ thống gợi ý đóng góp đến 70% tổng thời lượng xem video trên YouTube. Dù mục tiêu cơ bản là kéo dài thời gian xem trên nền tảng, hệ thống gợi ý của YouTube đẩy người dùng đến những nội dung cực đoan mà đáng ra họ sẽ không bao giờ tìm kiếm.
Boyd đánh giá tác động đáng lo ngại của YouTube ở Brazil là chỉ dấu cho thấy nền tảng có ảnh hưởng ngày một lớn đối với các nền dân chủ khác trên toàn cầu.
Trong khi đó, chuyên gia về mạng xã hội Zeynep Tufekci gọi hệ thống này là “một trong những công cụ cực đoan hóa mạnh mẽ nhất thế kỷ 21”.
“Bác sĩ YouTube”
Hết lần này đến lần khác, những video được gợi ý và thịnh hành trên YouTube ở Brazil đã làm đảo lộn các nền tảng của đời sống hàng ngày.
Giáo viên than thở nạn học sinh không chỉ cãi lời mà còn lấy dẫn chứng từ những đoạn video về thuyết âm mưu. Học sinh còn học theo lời các “ngôi sao” YouTube và bí mật quay hình giáo viên của mình tung lên mạng. Nhiều người Brazil dùng nền tảng này như một công cụ tìm kiếm thông tin sức khỏe và y tế. Điều họ được đề xuất xem lại là những thuyết âm mưu kinh hoàng.
Điển hình là những video đồn đại virus Zika đang được phát tán bằng vaccine hoặc thuốc diệt muỗi do chính phủ cấp phát. Các bác sĩ, nhân viên dịch vụ xã hội và nhiều cựu quan chức chính phủ Brazil nói những video này đã tạo ra cuộc khủng hoảng y tế cộng đồng. Nhiều bệnh nhân vì nghe lời đồn đã từ chối tiêm phòng và không dùng thuốc diệt muỗi.
 |
| Nỗ lực ngăn chặn virus Zika tại Brazil bị cản trở bởi những thuyết âm mưu và tin đồn thất thiệt tràn lan trên YouTube. Ảnh: NYT. |
Maceió, thành phố nằm ở phía đông bắc Brazil, trở thành một trong những điểm nóng về số ca nhiễm virus Zika tại nước này. Chuyên gia bệnh truyền nhiễm Aurience Oliviera nói ngày càng nhiều bệnh nhân cãi lời bác sĩ khi điều trị, thậm chí bỏ ngoài tai những chỉ dẫn ảnh hưởng đến tính mạng của con cái.
Oliviera nói các y bác sĩ phải đấu với “Bác sĩ Google và Bác sĩ YouTube” gần như mỗi ngày. Mardjane Nunes, chuyên gia về Zika vừa rời bỏ một vị trí cấp cao trong Bộ Y tế Brazil, thừa nhận tình trạng trên đang xuất hiện khắp cả nước. Dịch bệnh bắt đầu manh nha trở lại Nam Mỹ.
“Tin giả là một cuộc chiến. Chúng tôi bị đánh từ mọi phía”, bác sĩ Flávio Santana cho biết.
Các nhà nghiên cứu tại đại học Harvard nhận thấy hệ thống của YouTube thường xuyên gợi ý người dùng Brazil sang những kênh phát tán thuyết âm mưu sau khi họ tìm thông tin về Zika hoặc xem một video phổ biến về lĩnh vực y tế.
Một người phát ngôn của YouTube xác nhận đây là kết quả ngoài mong muốn của hệ thống và công ty sẽ điều chỉnh công cụ tìm kiếm.
"Vũ khí hóa" YouTube
Những điều chỉnh mà người phát ngôn YouTube hứa hẹn có thể đã quá muộn.
Sau giai đoạn thu hút người xem, nhiều nn vật cánh hữu hàng đầu trên YouTube đã chuyển sang “vũ khí hóa” thuyết âm mưu của mình và tìm kiếm mục tiêu công kích. Nạn nhân mới nhất là Debora Diniz, nhà hoạt động vì nữ quyền và chống luật cấm phá thai.
Bernado Kuster, một “ngôi sao” trên YouTube với nhiều video chửi bới thu hút 750.000 người theo dõi và được Tổng thống Bolsonaro ủng hộ, cáo buộc Debora Diniz đứng sau những “âm mưu” phát tán virus Zika. Các video cáo buộc việc phát tán được hỗ trợ bí mật bởi người nước ngoài, nhắm đến bãi bỏ lệnh cấm phá thai ở Brazil hay thậm chí bắt phụ nữ phá thai.
Những kênh YouTube cực đoan khác hưởng ứng và vẽ thêm nhiều thuyết âm mưu. Với tác động của hệ thống gợi ý, các cáo buộc của cộng đồng cực hữu dù không có bằng chứng vẫn hiển thị liên tục, đủ khiến người dân Brazil có ấn tượng rằng điều vô lý mà họ rêu rao cũng có thể là sự thật.
Diniz nhận những lời đe dọa cưỡng hiếp hoặc tra tấn qua cả email và điện thoại cá nhân. Nhiều kẻ còn liệt kê cả lịch sinh hoạt thường ngày của bà. Trường đại học nơi Diniz giảng dạy từng nhận cảnh báo có một tay súng muốn giết bà và sinh viên.
 |
| Debora Diniz, một nhà hoạt động vì nữ quyền ở Brazil, phải bỏ trốn vì nhiều đe dọa đến tính mạng. Ảnh: New York Times. |
Khi cảnh sát nói không thể đảm bảo sự an toàn cho mình, Diniz quyết định bỏ trốn khỏi Brazil. Bà nói một “hệ sinh thái thù ghét” đã được xây dựng trên trang mạng xã hội.
“Họ nói tôi là kẻ thù của Brazil. Tôi chuyển sang video kế tiếp, để rồi lại nghe nữ quyền đang thay đổi các giá trị gia đình. Trong một video khác, họ còn nói tôi nhận tiền từ nước ngoài”, Diniz lo sợ vòng xoáy thông tin cực đoan rồi sẽ tạo ra một người dám giết mình.
Khởi điểm của làn sóng “chính trị YouTube” ở Brazil có lẽ là trụ sở nhóm Movimento Brasil Livre ở São Paulo. Họ được thành lập nhằm kích động phong trào đòi phế truất Tổng thống Dilma Rousseff, một chính trị gia cánh tả, vào năm 2016.
Những thành viên của Movimento Brasil Livre phần lớn là người trẻ, thuộc tầng lớp trung lưu, lập trường chính trị cánh hữu và dành rất nhiều thời gian trên mạng.
Renan Santos, điều phối viên toàn quốc của nhóm, cho biết “Đơn vị YouTube” chính là “trái tim cho mọi hoạt động”. Tuy nhiên, ngay cả các thành viên Movimento Brasil Livre cũng e dè tác động của nền tảng này đối với dân chủ.
Santos thừa nhận mạng xã hội là một loại “vũ khí”. Tuy nhiên, ông lo một số nhân vật thân cận với Bolsonaro muốn dùng nó để gây sức ép lên những thiết chế khác một cách thiếu trách nhiệm.
“Chúng tôi có một khái niệm là nền độc tài của nút Like”, người đồng sáng lập Movimento Brasil Livre, Pedro D’Eyrot, nói. “Thực tại được định hình bởi bất kỳ thông điệp nào đang viral (lan tỏa nhanh)”.
