Trong cuốn Sài Gòn Chợ Lớn ký ức đô thị và con người, giải B Sách đẹp - Giải thưởng Sách Quốc gia lần thứ nhất, tác giả Nguyễn Đức Hiệp cho biết nhà kỹ nghệ và doanh nhân Việt Nam Trương Văn Bền (1883-1956) có tầm nhìn xa, nhạy bén, khôn khéo và sáng tạo không kém gì những doanh nhân nổi tiếng thế giới hiện nay.
Nhà kỹ nghệ tài ba
Những thương hiệu Việt Nam do ông tạo ra, đặc biệt là xà bông Việt Nam đã đánh bại nhiều hàng ngoại nhập để độc chiếm thị trường trong nước.
 |
| Nhà kỹ nghệ Trương Văn Bền |
Trương Văn Bền, theo cách gọi trân trọng của tác giả Nguyễn Đức Hiệp là “người chỉ huy trưởng kỹ nghệ”, chỉ người lãnh đạo các tập đoàn lớn có sức mạnh như những chỉ huy trưởng các đơn vị chủ lực trên mặt trận phát triển kinh tế xã hội đầu tiên của Việt Nam ở đầu thế kỷ 20.
Ông được đào tạo bài bản, lúc đầu học chữ Hán, sau học các chương trình giáo dục của Pháp, nhưng lại chọn cho mình con đường khởi nghiệp từ việc buôn bán theo truyền thống gia đình. Ông cũng bộc lộ sự nhạy bén trong thương trường, khi sớm chuyển hướng sang lĩnh vực sản xuất và làm dịch vụ.
Năm 1905, ông mở một xưởng sản xuất tinh dầu luyện ở Thủ Đức. Năm 1918, ông mở thêm một cơ sở sản xuất dầu dừa nữa ở Chợ Lớn. Trong thập niên 1920, ông nhảy vào lĩnh vực canh nông. Từ năm 1928, Trương Văn Bền thành lập xưởng chế dầu dừa ở Chợ Lớn sản xuất các loại dầu ăn và dầu công nghiệp.
Năm 1932, ông mở thêm nhà máy làm xà bông từ dầu nông sản. Vào thời gian này và trước đó, hầu hết xà bông dùng trong nước và ở Đông Dương nhập khẩu từ Pháp. Chỉ có ít xà bông làm từ các xưởng nhỏ thủ công ở Chợ Lớn với chất lượng kém nên có giới hạn rất nhỏ không có thể cạnh tranh và so sánh được với xà bông nhập khẩu từ Marseille, Pháp.
 |
| Gia đình nhà kỹ nghệ Trương Văn Bền. Ảnh tư liệu |
Xà bông là sản phẩm mang lại cho ông nhiều tiếng tăm và tiếp cận nhiều người nhất. Tên của Trương Văn Bền gắn liền với xà bông Việt Nam, xà bông Cô Ba. Hãng xà bông của ông tọa lạc trên đường Rue de Cambodge (nay là chợ Kim Biên, quận 5). Công ty của ông gọi là Trương Văn Bền và các con - Dầu và Xà bông Việt Nam (Truong Van Ben & fils - Huilerie et Savonnerie Vietnam). Xưởng của ông ở Chợ Lớn mỗi tháng sản xuất khoảng 1.500 tấn dầu dừa và hãng xà bông Trương Văn Bền sản xuất khoảng 600 tấn xà bông và 10 tấn glycerine.
Xà bông Cô Ba được nhiều người ưa chuộng vì chất lượng tốt và giá phải chăng, nên đánh bật xà bông thơm Mạc Xây (Marseille) của Pháp và được dùng rộng rãi ở Lào và Campuchia, được xuất khẩu qua Hong Kong và một số nước châu Phi.
Chọn hình ảnh người con gái đẹp làm biểu tượng cho thương hiệu
Để có được thành công này, tác giả sách cho biết, Trương Văn Bền luôn tìm hiểu, áp dụng những tiến bộ kỹ thuật mới vào sản xuất. Để làm ra xà bông chất lượng, ông đã gửi một kỹ sư giỏi qua Paris để tìm hiểu kỹ thuật làm xà bông với một người Pháp làm ở nhà máy xà bông Mazet. Lúc đó, ở Sài Gòn có hai nhà máy xà bông Pháp do các ông Mazet và Boris làm chủ.
 |
| Hãng Xà bông Việt Nam trên đường Kim Biên, Chợ Lớn. Ảnh tư liệu. |
Ông cũng đặc biệt quan tâm đến đặt tên sản phẩm của mình. Trong hồi ký của mình ông viết: Tôi đang tìm kiếm tên nào kêu, dễ gọi, dễ nhớ để đặt tên cho xà bông mà chưa kiếm ra. Ngoài Bắc, phong trào cách mạng Việt Nam Quốc dân đảng do Nguyễn Thái Học cầm đầu nổi lên nhiều chỗ và đã bị thất bại đau đớn, đến lúc Tây xử tử họ ở Yên Bái thì mười người như một, trước khi đút đầu vô máy chém đều bình tĩnh hô to: “Việt Nam vạn tuế” gây một luồng dư luận sôi nổi ở trong nước và thế giới. Tôi không bỏ lỡ vội chụp lấy vụ này, lấy tên Việt Nam đặt cho xà bông, gọi savon Việt Nam để nêu lòng ái quốc đang bồng bột ở trong xứ, xà bông Việt Nam là của người Việt làm cho người Việt, người Việt yêu nước phải dùng đồ Việt Nam”.
Để chọn lựa biểu tượng của xà bông Việt Nam, ông đã dùng hình ảnh một người con gái đẹp Việt Nam rất đậm chất Nam bộ mà người tiêu dùng hay gọi là “Cô Ba”. Một trong những tin đồn thì “Cô Ba” chính là con gái thầy Thông Chánh ở Trà Vinh, người đàn bà đẹp nhất Nam kỳ hồi đầu thế kỷ 20.
Theo tư liệu của tác giả Hứa Hoành thì cái hay của ông Trương Văn Bền là áp dụng tâm lý, đưa hình ảnh “Cô Ba” người đẹp huyền thoại trong dân gian làm nhãn hiệu cho sản phẩm mình bán chạy. Nhưng thật ra người phụ nữ ấy chính là người vợ của Trương Văn Bền.
Về tiếp thị sản phẩm xà bông trên thị trường cạnh tranh lúc đầu, bên cạnh việc khuếch trương sản phẩm bằng quảng cáo trên các tờ báo lúc đó, Trương Văn Bền chú trọng việc đưa sản phẩm đến các triển lãm thương mại. Đồng thời, ông đưa nhãn hiệu xà bông vào những loại hình nghệ thuật được người Việt yêu thích như vọng cổ, thơ lục bát, đề cao tinh thần dân tộc, lòng yêu nước… khiến cho từ giới bình dân đến tri thức người Việt đều biết đến sản phẩm của ông.
Ông còn sử dụng một số chiến thuật khiến cho những hàng tạp hóa buộc phải lấy hàng của ông. Trong nhật ký của mình ông viết: “…Vì tiệm tạp hóa hầu hết khách trú, chúng có tật xấu bụng không mấy khi chịu mua đồ của Việt Nam chế tạo về bán… Tôi bèn huy động một tốp người cứ lần lượt hàng ngày đi hết các tiệm tạp hóa hỏi xem có xà bông Việt Nam bán không? Hễ có thì mua một, hai xu, bằng không thì đi chỗ khác, trước khi bước chân ra khỏi tiệm nói lại một câu: Sao không buôn xà bông Việt Nam về mà bán? Thứ đó tốt hơn xà bông khác nhiều. Hết người này tới người khác, thế rồi chủ tiệm cũng phải để ý lấy làm lạ, phải hỏi lại chỗ bán xà bông Việt Nam, cho người mua thử về bán tiếp… Nói tóm lại tôi không bỏ lỡ một dịp nào mà không làm quảng cáo, nên xà bông Việt Nam bán chạy lắm”.
 |
| Ảnh quảng cáo xà bông Việt Nam. Ảnh tư liệu. |
Với hãng xà bông của Trương Văn Bền, Việt Nam hãnh diện có một xưởng công nghệ quy mô lớn, góp phần vào công cuộc phát triển kinh tế trong thời vận mới. Theo ông Hứa Hoành, chỉ tính riêng năm 1941, ông Trương Văn Bền đã đóng thuế cho chính phủ một số tiền lên tới 107.000 đồng (giá vàng lúc đó khoảng 60 đồng).
Sau năm 1948, Trương Văn Bền rời Việt Nam và sống tại Paris. Ông trở thành hội viên của Phòng Thương mại Quốc tế (International Chamber of Commerce) và đi chu du khắp nơi trên thế giới. Ông viết hồi ký ở Paris và khi ông mất, cháu nội ông Phillip Trương đã giữ tập hồi ký này cho đến nay.
Thời kỳ sau khi ông mất, xà bông Việt Nam vẫn chiếm lĩnh phần lớn thị trường trong một thời gian dài, trước khi phải cạnh tranh với hàng Mỹ và một số thương hiệu khác.
