Một bộ tộc người châu Phi đang đi dạo trên đồng cỏ. Ảnh minh họa: A.T.

Một kiểu điểm nhìn nữa là từ dưới trông lên. Đây là cái nhìn từ thấp hướng lên cao hoặc giả vờ như vậy. Đây thường là sự tụng ca thái quá hoặc tô hồng một cách không cần thiết. Một nhân vật, sự việc thông thường được đẩy lên quá cao hoặc có khuynh hướng xu nịnh, gian dối hoặc có mục đích khác ngoài sự viết. Ngoại trừ sự ngây thơ và non yếu, sự nhìn từ dưới trông lên này thường cho cảm giác không trung thực hoặc khiên cưỡng.

Điểm nhìn được hoan nghênh nhất là ngang bằng. Đó là cách nhìn khách quan với nhân vật, hiện tượng. Sự vật hiện tượng ở điểm nào thì ta ước tính tọa độ và nhìn đúng điểm ấy. Có thể người viết ở tầm và vị trí cao hơn nhưng để đảm bảo tính khách quan và chân thực cũng như độ thuyết phục, người viết điều chỉnh để có sự ngang bằng. Nếu cao hơn dễ dẫn đến thái độ ngạo mạn, nếu thấp hơn có thể rơi vào thói xu nịnh, giả dối.

Cách nhìn ngang bằng là sự ưa chuộng của đa số người viết. Khi ấy tác giả sẽ hòa đồng cùng với nhân vật, cuộc sống và bối cảnh xung quanh. Xuân Diệu đã từng viết một ý rất hay về điều này: “Tôi cùng xương thịt với nhân dân…”. Nghĩa là tôi hòa đồng, tôi ngang bằng với đối tượng viết.

Cách viết ở điểm ngang bằng thường được công chúng ưa thích, họ thấy tác giả nhập vai tốt và chân thực. Anh ta suy nghĩ, làm việc và hành động đúng như nhân vật phải thế. Khi ấy tác phẩm sẽ thật và trúng, nhiều độc giả thường phục lăn làm sao tác giả lại viết đúng với tâm trạng và hoàn cảnh nhân vật đến thế.

Đứng ở vị trí ngang bằng để viết là sự lựa chọn của nhiều người nhưng không phải lúc nào cũng cứng nhắc một chỗ. Sự uyển chuyển, phù hợp là điều cần thiết với mỗi đối tượng, hoàn cảnh hoặc thậm chí ở những tiểu cảnh trong cùng một tác phẩm. Người Việt có một câu rất hay nói về sự linh hoạt này:

“Đi với bụt mặc áo cà sa, đi với ma mặc áo giấy”.

Ấy là có thể áp dụng ở trong những hoàn cảnh lưỡng nan, sự viết có những điều chỉnh nhất định. Cách đây chưa lâu lắm, một đồng nghiệp của tôi là Nguyễn Vĩnh Nguyên đặt tên một tập sách có tiêu đề rất gợi: Ở lưng chừng nhìn xuống đám đông. Cái “lưng chừng” này là một thái độ và có thể là điểm nhìn của người viết nữa. Lưng chừng cũng có thể hiểu là trung dung, cân bằng, từ một vị trí trung lập mà bao quát ra xung quanh.

Còn một điểm nhìn nữa là điểm nhìn đối ngược. Đó là cùng sự vật, hiện tượng, người ta lại nhìn hoàn toàn ngược chiều với bản chất hoặc đối nghịch với một mô tả khác. Ví dụ một hiện tượng, bên này coi là đen nhưng bên kia coi là trắng. Một hành động nhiều người cho là tốt nhưng những người khác lại cho là xấu.

Ngoài nguyên nhân do nhận thức khác nhau thì có cả trường hợp cố tình áp đặt hoặc chủ trương đi ngược đường. Lưu ý, cách nói ngược, làm ngược cũng là một trào lưu hoặc khuynh hướng đáng chú ý trong sự viết hiện nay. Vì sự ngược đường dễ được chú ý hoặc đơn giản người ta đã chán những thứ xuôi chiều.

Tôi rất thích truyện ngắn Trong rừng trúc của nhà văn Nhật Bản Akutagawa Ryunosuke. Truyện ngắn này kể về một vụ án mạng nhưng có tới bảy người kể khác nhau.

Ở những tư thế, địa vị, hoàn cảnh và điểm nhìn khác nhau, mỗi người thuật lại câu chuyện theo cách riêng của mình, không ai giống ai hoặc trùng khít nhau; điều đó mang tính gay cấn cho tác phẩm và chứng minh cho luận điểm, cùng một sự việc hiện tượng, người ta có thể hoàn toàn có những cách hiểu và cách nhìn khác nhau, ít nhất là trong văn học.

Tôi muốn tiếp tục câu chuyện về lời chỉ trích của Chinua Achebe ở phần đầu đối với Joseph Conrad. Chinua Achebe có một tác phẩm rất nổi tiếng là Quê hương tan rã miêu tả cuộc sống của những bộ lạc châu Phi quê hương ông. Ở cuốn sách này nhà văn nhìn cuộc sống của đồng bào mình đúng ở cái tư thế của chính ông: ngang bằng và cảm thông. Ông không cao ngạo hay khinh miệt với những phong tục tập quán khác thường của các bộ tộc người Phi với phần còn lại của thế giới.

Tôi đã may mắn đọc cả hai tác phẩm của Joseph Conrad và Chinua Achebe nhưng không hoàn toàn đồng ý với Chinua Achebe khi ông cho rằng Joseph Conrad đã khinh miệt người châu Phi. Thử xem lại hoàn cảnh và địa vị của Joseph Conrad khi ấy mà xem, ông rất khó có một cái nhìn ngang bằng với các bộ tộc châu Phi.

Đế chế Anh khi ấy vào thời kì đỉnh cao, nước Anh sở hữu nhiều thuộc địa, là quốc gia hùng mạnh bậc nhất đang đi chinh phục cả thế giới và Joseph Conrad là công dân của đế chế hùng mạnh ấy, liệu ông có thể suy nghĩ giống như Chinua Achebe khi viết về châu Phi được không?