Súng, vi trùng và thép (tiếng Anh: Guns, Germs, and Steel) là công trình của giáo sư Jared Diamond. Đây là cuốn sách khoa học phổ thông nổi tiếng, sách bán chạy toàn cầu, được dịch ra 33 thứ tiếng và nhận được nhiều giải thưởng, trong đó có giải Pulitzer.
Bản tiếng Việt cuốn sách do Trần Tiễn Cao Đăng dịch, được đề cử nhận Giải thưởng Sách quốc gia lần thứ tư. Dịch giả Trần Tiễn Cao Đăng trò chuyện về quá trình chuyển ngữ, cũng như giá trị tác phẩm của Jared Diamond.
 |
| Nhà văn, dịch giả Trần Tiễn Cao Đăng. Ảnh: Nguyên Trương. |
Thách thức với người dịch
- Ông nổi tiếng khi dịch những tác phẩm văn chương nổi bật như “Biên niên ký chim vặn dây cót”, “Xứ cát”, “Mãi đừng xa tôi”… Việc dịch một tác phẩm phi hư cấu như “Súng, vi trùng và thép” có phải là bước ngoặt trong sự nghiệp dịch thuật của ông?
- Thật ra, tôi vẫn luôn dịch sách phi hư cấu song song với sách hư cấu, cho nên việc dịch Súng, vi trùng và thép không phải là “bước ngoặt”. Trước đó, tôi đã dịch bốn cuốn trong bộ Nhập môn triết học của Nhà xuất bản Trẻ (gồm Plato, Freud, Darwin, Hậu hiện đại) và tham gia dịch một phần trong cuốn Thế giới như tôi thấy của Albert Einstein.
Năm 2005, tôi dịch và in Từ điển Khazar, một tiểu thuyết hậu hiện đại kiệt xuất của Milorad Pavic, nhà văn người Serbia. Năm 2007, bản dịch Biên niên ký Chim vặn dây cót của tôi (một trong những tác phẩm đỉnh cao của Haruki Murakami) được ấn hành.
Bên cạnh mối quan tâm lớn nhất là văn chương, tôi còn chú ý đọc sách phi hư cấu thuộc nhiều thể loại khác nhau, như vật lý học, vũ trụ luận, triết học, tâm lý học, xã hội học...
Một nền tảng kiến thức đa dạng, đa chiều như vậy rất cần thiết cho tôi với tư cách dịch giả, nhà văn và tư cách một trí thức có ý thức trách nhiệm.
- Dịch “Súng, vi trùng và thép” có những điểm gì khác so với những cuốn tiểu thuyết ông từng chuyển ngữ?
- Một cuốn sách như Súng, vi trùng và thép là thách thức đáng kể cho người dịch, vì trong đó chứa lượng kiến thức đồ sộ, thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau: Địa lý, lịch sử, thực vật học, ngôn ngữ học... Tôi đã cố hết khả năng, tuy nhiên tôi biết rằng còn tồn tại những chỗ lẽ ra có thể dịch tốt hơn.
- Theo ông, công trình của Jared Diamond có giá trị gì nổi bật?
- Với cá nhân tôi, chủ điểm lớn mà chính Jared Diamond nhấn mạnh cũng đồng thời là giá trị nổi bật nhất của cuốn sách là không có chuyện dân tộc này ưu việt hơn dân tộc khác.
Sở dĩ người da trắng châu Âu phát triển sớm hơn người châu Á, châu Phi là do họ được hưởng nhiều yếu tố thuận lợi về mặt địa lý - tự nhiên, chứ hoàn toàn không phải nhờ một sự ưu việt bẩm sinh nào đó về mặt trí tuệ và tính cách của người phương Tây, giống như các luồng tư tưởng thực dân trước đây và cả hiện nay vẫn muốn tuyên truyền.
Bản thân là người ham thích ngôn ngữ, tôi đặc biệt tâm đắc chương mà trong đó tác giả nói về ngôn ngữ. Thông qua phân tích cấu trúc nhiều ngôn ngữ thuộc nhiều ngữ hệ khác nhau, tác giả đưa ra một khẳng định hùng hồn và hiển nhiên rằng mọi ngôn ngữ, thuộc bất cứ dân tộc nào trên thế giới, đều có sự tinh vi riêng, phức tạp riêng, “thiên tài” riêng của mình, đều có tiềm năng diễn đạt những ý tưởng phức tạp.
Hoàn toàn trái với luận điệu của các học giả phân biệt chủng tộc, ngôn ngữ của các dân tộc “man di” không hề thô sơ, kém cỏi, còn ngôn ngữ của những dân tộc “ưu việt” thì thông tuệ. Từ đó suy ra, dân tộc này kém phát triển hơn (một cách tương đối, xét trong chiều dài lịch sử) so với dân tộc khác không phải vì bẩm sinh họ kém cỏi hơn, mà vì những nguyên nhân sâu xa, chủ yếu thuộc khách quan.
 |
| Sách Súng, vi trùng và thép. Ảnh: Việt Linh. |
Bộ sách thời sự về bảo vệ Trái Đất
- Mới đây, Omega Plus phát hành “Súng, vi trùng và thép” cùng các cuốn khác của Jared Diamond thành một bộ. Ông nhận xét như thế nào về sự sắp xếp này? Các tác phẩm của Jared Diamond khi xếp thành một bộ mang tới ý nghĩa gì?
- Gộp chung lại, bộ sách của Jared Diamond có ý nghĩa thời sự nóng hổi đối với thế giới hiện nay, nhất là trong bối cảnh các lãnh đạo thế giới vừa đạt được một “thỏa thuận lịch sử” trong Hội nghị Thượng đỉnh về Biến đổi khí hậu của Liên Hợp Quốc 2021 (COP26) nhằm cứu Trái Đất.
Trong cuốn Sụp đổ thuộc bộ sách này, Diamond bàn về những nền văn minh từng có một thời hưng thịnh nhưng rồi đã suy tàn, “sụp đổ” do không có ý thức bảo vệ môi trường của mình như thế nào.
Nếu thế giới tiếp tục vận hành như từ trước đến nay mà không có sự thay đổi triệt để theo hướng thực sự cứu Trái Đất, sự sụp đổ của nền văn minh loài người trong tương lai không xa sẽ không còn là chuyện khoa học viễn tưởng nữa.
Nếu đọc kỹ bộ sách này, đọc và nghiền ngẫm sâu xa các vấn đề nó khơi ra, bạn đọc, đặc biệt là người trẻ, có thể sẽ có những hành động thiết thực, đầy trách nhiệm nhằm góp phần cứu thế giới. Cứu thế giới, một cụm từ thoạt nghe hơi to tát, từ nay trở đi không còn là việc của ai đó nữa, mà là của mỗi chúng ta.
Hãy bắt đầu từ những việc nhỏ, như hạn chế sử dụng, tiến dần tới loại bỏ hoàn toàn các loại túi nhựa, ly nhựa, ống nhựa sử dụng một lần. Nếu có điều kiện, bạn hãy tham gia các nhóm chăm sóc và bảo vệ trứng rùa biển.
Lên tiếng mạnh mẽ bất cứ khi nào có thể và cần thiết để chống lại việc săn trộm voi, tê giác cũng như các loài động vật hoang dã khác, chống lại tập quán dùng ngà voi, sừng tê giác... Những việc như vậy, các bạn trẻ có thể làm và cần phải làm.
