Lễ mừng Nguyên đán là một điển lễ triều hội của triều Nguyễn. Ở hoàng cung xưa, lễ này gọi là “tiết Nguyên đán”, được tổ chức tại những nơi quan trọng như ở Ngự tiền (tức là nơi vua ở và làm việc, có tính hành chính), ở Từ Cung (sau này là cung Diên Thọ, nơi ở của thân mẫu nhà vua), ở điện Khôn Đức (sau này là cung Khôn Thái, nơi ở của hoàng hậu), ở Thanh cung (nơi ở của Hoàng thái tử).
Những lễ Nguyên đán này đều có tính nghi thức, điển lễ gắn liền việc chúc tụng của người bên dưới đối với người bề trên và ban thưởng của người bề trên đối với người bên dưới.
Lễ Nguyên đán ở Ngự tiền thì các quan, thân công, hoàng tử dâng biểu chúc mừng vua rồi được vua ban thưởng; ở Từ Cung thì vua và các quan dâng biểu chúc mừng Hoàng thái hậu rồi được Hoàng thái hậu ban thưởng; ở điện Khôn Đức, Thanh Cung… cũng tương tự, nhưng chủ thể ở đây là Hoàng hậu, Hoàng thái tử.
Trong các lễ ấy thì lễ Nguyên đán ở Ngự tiền là quan trọng nhất. Trong năm, triều đình tổ chức ba tiết lớn ở Ngự tiền đó là tiết Nguyên đán (đón năm mới), tiết Đoan dương (tức tết Đoan ngọ) và tiết Vạn thọ (mừng sinh nhật vua).
Trong các nghi lễ triều hội, một nghi thức không thể thiếu là bắn thần công chào mừng. Đối với lễ Nguyên đán, điều này càng có ý nghĩa đặc biệt vì đó là sự kiện mở đầu năm mới với những hy vọng tốt đẹp. Việc triển khai bắn thần công ở lễ Nguyên đán diễn ra tại Ngọ Môn rất rầm rộ.
Theo lệ, cứ hàng năm, ngày tiết Nguyên đán và đêm Trừ tịch đều bắn pháo ở trước sân Ngọ Môn đến 500 phát.
 |
| Nghi lễ đón Tết trong hoàng cung dưới triều Nguyễn. Ảnh: Nhà nghiên cứu Võ Tòng Xuân. |
[…]
Sau khi mọi việc chuẩn bị đều đã được sắp đặt xong, bấy giờ vua trong trang phục hoàng bào, đeo đai ngọc, đội mũ cửu long, cầm hốt ngọc khuê bắt đầu ra khỏi khu vực Tử Cấm Thành.
Một viên quản vệ loan giá cầm đai vàng rồi chuyển cho đội hộ vệ bày loan giá (kiệu vua). Đội hộ giá đưa kiệu đến trước điện Cần Chánh, thỉnh nhà vua lên kiệu và bắt đầu khởi giá từ điện Cần Chánh (lúc này tại lầu Ngũ Phụng ở Ngọ Môn, một hồi chuông trống trỗi lên).
Đoàn hộ giá rước vua ra khỏi cửa Đại Cung Môn, nhà vua bước xuống kiệu, đại nhạc nổi lên, trống chuông dừng hẳn. Vua vào điện Thái Hòa, lên ngự tọa ở ngai vàng. Lư trầm hương trong điện được đốt lên, đại nhạc ngưng tiếng.
[...]
Trong âm thanh của nhạc chương Hòa bình, vua bắt đầu hồi cung. Đội hộ giá thỉnh vua lên kiệu, đại nhạc nổi lên, vua vào Đại Cung Môn, lên điện Cần Chánh và vào ngự tọa.
Các thân phiên, hoàng thân và quan văn (từ ngũ phẩm trở lên), quan võ (từ tứ phẩm trở lên) theo đội ngự giá vào đứng chầu tại sân Cần Chánh.
Các viên thái giám đưa các nhi hoàng đệ (em của vua còn nhỏ) vào điện Cần Chánh lạy vua 5 lạy; các viên bộ Lễ dẫn các thân công đến trước sân lạy vua 5 lạy. Sau đó, vua truyền chỉ ban yến và ban thưởng tiền thưởng xuân.
Đến đây, tất cả nghi tiết liên quan đến lễ Nguyên đán tổ chức tại điện Thái Hòa và điện Cần Chánh kết thúc.
Tuy nhiên, tùy hoàn cảnh cụ thể khác nhau mà quy mô, nghi tiết của lễ Nguyên đán cũng có một số điều chỉnh, thay đổi để phù hợp.
Những năm có nhật thực, dịch bệnh, giặc giã, tình hình đất nước không ổn định thì các nghi thức như dâng biểu mừng, ban yến tiệc... tại lễ Nguyên đán cũng có thể lược giảm.
