Tác giả 'Phi lý trí' bị cáo buộc về tính minh bạch của dữ liệu

Ariely. Ảnh: Cornell Watson/BI.

Trong nhiều năm, GS Dan Ariely của Đại học Duke luôn đứng đầu trong lĩnh vực của mình, nổi tiếng với nghiên cứu khoa học hành vi về quy tắc đạo đức và quyết định phản trực giác. Ông đã xuất bản 7 cuốn sách bán chạy về gian lận và sự phi lý, giành được hợp đồng diễn thuyết với Google, truyền cảm hứng cho chương trình truyền hình "The Irrational" (Phi lý trí).

Dữ liệu sai lệch nhưng không có bằng chứng cố ý làm giả

Nhưng chuyện xảy ra vào năm 2021 đã ảnh hưởng sâu sắc đến tác giả: Ba giáo sư đứng sau blog Data Colada đưa ra bằng chứng rằng bài báo về đề tài cam kết trung thực năm 2012 mà Ariely là đồng tác giả đã sử dụng dữ liệu giả mạo.

Đại học Duke đã mở cuộc điều tra về Ariely. Một giáo sư của Đại học California (người Ariely cho biết đã cung cấp cho ông dữ liệu cho một nghiên cứu năm 2008) nói với một chương trình tin tức của Israel rằng bà chưa bao giờ thực hiện khảo sát đó. Một số giáo sư bày tỏ ý kiến rằng họ luôn biết Ariely là học giả chẳng mấy nghiêm túc.

Nhiều đầu sách của Dan Ariely đã được xuất bản tại Việt Nam: Phi lý trí, Lẽ phải của phi lý trí, Phi lý một cách hợp lý... Ảnh: Voiz FM.

Ariely cho Business Insider biết rằng Đại học Duke cuối cùng đã hoàn thành điều tra vào tháng 1. Trường kết luận dữ liệu từ bài báo bị làm sai lệch nhưng không tìm thấy bằng chứng nào cho thấy Ariely cố ý sử dụng dữ liệu giả mạo. Trường có chính sách giữ bí mật về thông tin chi tiết, thậm chí cả sự tồn tại của những cuộc điều tra như vậy.

Ariely tiếp tục công việc tại Đại học Duke, nhưng ông không thể bình luận về các biện pháp kỷ luật cụ thể mình sẽ phải đối mặt. Tuy nhiên, vào tháng trước, danh xưng Giáo sư James B. Duke của ông - tương đương với "giáo sư xuất sắc" danh giá tại các trường đại học khác - đã biến mất khỏi tiểu sử trên trang web của Duke. Ông đang yêu cầu xem xét lại điều này.

Toàn bộ chuyện này khiến Ariely kiệt sức. Ông nói rằng giới học thuật “cần liệu pháp điều trị... Khi ai đó chấp nhận rủi ro và thành công, mọi người đều thích thú. Nhưng khi họ thất bại, họ sẽ bị bỏ rơi”.

Sai lầm khó dung thứ trong bối cảnh học thuật hiện tại

Trong năm qua, một số giáo sư nổi tiếng đã bị cáo buộc về một loạt hành vi sai trái trong nghiên cứu. Tháng 6/2023, Trường Kinh doanh Harvard đã cho Francesca Gino, đồng tác giả cũ của Ariely, nghỉ không lương sau cuộc điều tra về gian lận dữ liệu.

Tháng 7/2023, Marc Tessier-Lavigne từ chức chủ tịch Đại học Stanford sau khi tờ báo sinh viên tìm thấy bằng chứng rằng trong một số nghiên cứu khoa học thần kinh của ông có dữ liệu bị thao túng. Tháng 1/2024, Claudine Gay từ chức chủ tịch Harvard sau cáo buộc đạo văn từ các nhà phê bình, chỉ ba tuần sau khi hội đồng quản trị của Harvard cho biết cô được nhất trí bầu chọn vào vị trí.

Ariely cho rằng các giáo sư bị đánh giá quá khắt khe vì những lỗi lầm trong quá khứ và các tổ chức học thuật quá sợ mắc sai lầm. Hiện nay chuyện chỉ ra dữ liệu bị bóp méo, nghiên cứu giả mạo và những bài viết ăn cắp ý tưởng là dễ hơn bao giờ hết cho những người hoài nghi .

Gần đây Ariely đã phát minh ra cụm từ để giải thích tình huống của mình: "thành kiến ​​lỗi thời". Đó là thiên kiến khi áp dụng các tiêu chuẩn hiện tại vào những nỗ lực trong quá khứ.

Đại học Duke kết luận rằng Ariely "đáng lẽ phải kiểm tra dữ liệu kỹ lưỡng hơn và lưu trữ hồ sơ cẩn thận hơn." Việc thu thập dữ liệu đã phát triển trong những năm gần đây. Ariely cho biết ngày nay, nhờ những tiến bộ công nghệ như lưu trữ đám mây, “bất kỳ ai đụng đến dữ liệu, đều sẽ để lại nhật ký hoạt động”.

Người ta kỳ vọng các nhà nghiên cứu công khai dữ liệu của họ, còn AI và các công nghệ mới khác có thể nhanh chóng tìm ra bằng chứng về hành vi sai trái. Một loạt "thám tử dữ liệu", bao gồm cả Data Colada, coi công việc của mình là vạch trần hành vi gian lận và thao túng dữ liệu của những tên tuổi hàng đầu trong lĩnh vực này, bao gồm cả Ariely.

Nhiều người cho rằng sự cảnh giác này là tốt - cơ hội để hạ gục những giáo sư xây dựng sự nghiệp bằng nghiên cứu kém chất lượng. Nhưng Ariely cho rằng điều này có thể đi quá giới hạn. Theo ông, một người chăm chỉ, giỏi giang, chỉ mắc lỗi một lần nên được đối xử khác với một người có tiểu sử phức tạp.

Ariely chia sẻ: “Tôi từng mắc nhiều sai lầm trong đời và có thời tôi chia sẻ cởi mở hơn về những chuyện cá nhân này. Giờ tôi có chia sẻ về những sai lầm đó không? Không thể nào trong bầu không khí hiện tại".

Ariely không bị mất việc và vẫn dày đặc lịch trình, nhưng giới học thuật không còn háo hức chào đón ông nữa. Dù những người từng làm việc cùng đều biết rằng ông không làm giả dữ liệu, nhưng phần đa người trong giới đã phản đối giáo sư.

The Chronicle of Higher Education đưa tin rằng sau cuộc điều tra đầu tiên của Duke vào năm 2021, trường đã tăng cường giám sát phòng thí nghiệm của Ariely và yêu cầu Ariely tham gia "khóa học kéo dài 8 tuần về tính chuyên nghiệp và tính chính trực".

Gần đây, một giáo sư hỏi hội đồng học thuật của trường tại sao không thảo luận công khai về cuộc điều tra Ariely để “trấn an cộng đồng Duke - và thực sự là cả thế giới - rằng Duke nghiêm túc coi trọng vấn đề gian lận trong học thuật”. Sanders, giáo sư của King's College, cho biết tai tiếng của Ariely thậm chí còn ảnh hưởng đến học giả cấp dưới từng làm việc dưới quyền ông, khiến họ gặp khó khăn khi xin việc.