Ông Sáu Dân và những người 'đỡ đầu' cho xuất bản TP.HCM

Cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt được xem là người "đỡ đầu" cho NXB Măng Non nói riêng và ngành xuất bản TP.HCM nói chung trong những năm đầu sau 1975. Ảnh: VNU.

"Tính đến nay, Nhà xuất bản (NXB) Trẻ đã gần 45 tuổi. Trong đó, phải nói đến 5 năm hoạt động của NXB Măng Non, tiền thân của NXB Trẻ, được thành lập năm 1981. Phải nói, bước đầu ra đời NXB Măng Non không dễ. Để một NXB địa phương ra đời như vậy, nếu không có bàn tay của chú Sáu Dân Võ Văn Kiệt thì không thể", bà Đặng Thục Trinh, nguyên Phó giám đốc NXB Trẻ, chia sẻ tại sự kiện giao lưu sách "Nghề làm sách - Những câu chuyện khó quên" vào sáng 23/12 tại TP.HCM.

Sự kiện có sự tham gia của ông Nguyễn Minh Hải - Trưởng Phòng Tuyên truyền, Báo chí - Xuất bản, Ban Tuyên giáo và Dân vận Thành ủy TP.HCM, ông Lê Hoàng - Giám đốc Công ty TNHH Đường sách TP.HCM cùng lãnh đạo các NXB, đơn vị phát hành.

Nghề "đầu nậu" sách

Bà Đặng Thục Trinh kể thêm NXB Măng Non ra đời trong bối cảnh TP.HCM vừa chuyển mình sau chiến tranh, nhu cầu sách báo của người dân tăng cao. Hệ thống sách báo lúc đó chủ yếu tập trung ở trung ương, thị trường địa phương không đa dạng như hiện tại.

Do đó, thành lập một NXB như Măng Non là lựa chọn mang tính chiến lược để lấp đầy khoảng trống. Tuy nhiên, để hoạt động đi vào guồng, những người làm sách thời điểm đó phải tự xoay sở từ khâu biên tập, phát hành đến thuyết phục cơ quan quản lý duyệt in từng tựa sách.

"Chúng tôi khi đó là những cán bộ Đoàn chưa biết nghề và phải tự tìm hiểu. Giai đoạn đầu rất khó khăn, NXB chỉ được cấp số vốn khoảng 1-2 triệu đồng, mọi người phải tự đi tìm đề tài và tổ chức bản thảo để tồn tại. NXB phải tự thành lập bộ phận phân phối vì hệ thống phát hành của thành phố lúc đó chưa vững mạnh", bà Trinh chia sẻ.

Điều đáng kể là tinh thần tiên phong của những người làm sách khi đó. Họ không chỉ viết cho thiếu nhi, mà còn góp phần hình thành một lớp độc giả mới sau năm 1975. Có thể nói, NXB Măng Non không chỉ là cái nôi của sách tuổi thơ mà còn là “lò ấp” những giá trị đô thị mang bản sắc riêng của TP.HCM năng động, đổi mới và gắn với cộng đồng.

Nguyên lãnh đạo các NXB trên cả nước trong buổi tọa đàm "Nghề làm sách - Những câu chuyện khó quên".

Còn ông Lê Hoàng, Giám đốc Công ty Đường sách TP.HCM - nguyên Giám đốc NXB Trẻ, nhớ về những ngày đầu tiên của ngành xuất bản thành phố mà khi đó những người làm sách được gọi là "đầu nậu sách".

Vào đầu thập niên 1980, các NXB nhà nước còn in sách theo chỉ tiêu, tập trung vào mảng truyền thống, địa chí và hồi ký. Trong khi đó, thị trường có nhu cầu lớn về sách thiếu nhi, sách tham khảo, sách dịch nhưng gần như không có đơn vị nào cung ứng kịp thời.

"Rồi một lực lượng làm sách tư nhân bắt đầu xuất hiện. Họ chủ động tìm bản thảo, liên hệ nhà in, phối hợp với các NXB để ra sách. Tuy nhiên, vì chưa có cơ chế pháp lý rõ ràng, họ bị xem là những người 'làm sách núp bóng' và thường bị gọi là 'đầu nậu sách'", ông Hoàng kể.

Bước ngoặt quan trọng xuất hiện vào năm 2004, khi Ban Bí thư ban hành Chỉ thị 42 về nâng cao chất lượng hoạt động xuất bản. Ông Lê Hoàng cho rằng đây là văn bản đầu tiên ghi nhận chính danh giới làm sách tư nhân tham gia quá trình xuất bản. Chỉ thị này cho phép các đơn vị ngoài nhà nước được tham gia xuất bản thông qua hình thức liên kết, mở ra cơ hội phát triển bình đẳng và lâu dài.

Từ sau Chỉ thị 42, khái niệm "đầu nậu sách" gần như không còn được sử dụng trong văn bản. Thay vào đó, các doanh nghiệp sách được công nhận là "công ty văn hóa", có thể đầu tư bản quyền, sản xuất nội dung và phát hành với tư cách pháp nhân độc lập.

"Chính sự thay đổi tư duy quản lý này đã tạo điều kiện để hệ sinh thái sách phát triển mạnh, đóng góp hàng chục nghìn đầu sách mỗi năm và tạo ra hàng nghìn việc làm trong ngành công nghiệp xuất bản hiện đại của TP.HCM nói riêng và cả nước nói chung", Giám đốc Đường sách TP.HCM nhận xét.

Những người "đỡ đầu" cho xuất bản TP.HCM

Chia sẻ tại tọa đàm, các diễn giả thống nhất rằng để TP.HCM phát triển thành một đô thị tri thức với ngành xuất bản năng động như hiện nay, không thể thiếu những "bàn tay đỡ đầu" của các lãnh đạo thành phố.

Ngoài cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt, một người khác được nhắc đến với vai trò đặc biệt là ông Nguyễn Thắng Vu, nguyên Giám đốc NXB Kim Đồng. Theo ông Cao Xuân Sơn, nguyên Phó giám đốc NXB Kim Đồng, ông Vu là người mang bộ truyện Doraemon về Việt Nam vào năm 1992.

Ông Sơn gọi đây là “hành động xé rào” có tác động mạnh đến toàn ngành, vì Doraemon không chỉ là truyện tranh thiếu nhi mà còn là sản phẩm đánh dấu sự chuyển hướng của ngành xuất bản từ cơ chế kế hoạch sang thị trường. Ông Vu được gọi là “anh hùng xuất bản”, là người dám dùng tài sản cá nhân và uy tín của mình để triển khai những dự án tưởng chừng không thể.

Tác phẩm Nghề làm sách được ra mắt ngày 10/10 - Ngày Truyền thống Ngành Xuất bản, In và Phát hành sách Việt Nam.

Một loạt nhân vật khác cũng được ghi nhận trong “người làm sách”. Ông Nguyễn Vũ Thọ được bà Trinh nhắc đến như một người khởi xướng của NXB Măng Non. Ông dạy biên tập viên phải đi thực tế, tiếp xúc đời sống, không làm việc trên bàn giấy. Ông Trương Văn Khuê là người khởi xướng mô hình liên kết kinh doanh sách với các đơn vị tư nhân phía Nam, giúp đưa nhiều tác phẩm văn học thế giới đến tay độc giả.

Bên cạnh đó, ông Nguyễn Khoa Điềm và GS.TS Đinh Xuân Dũng được ông Lê Hoàng nhắc đến như những người đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành Chỉ thị 42 của Ban Bí thư, một văn bản mang tính bước ngoặt giúp chính danh hóa lực lượng làm sách tư nhân.

Trong câu chuyện của các nhân chứng, ngành xuất bản Việt Nam được ví như một con thuyền vượt sóng và những người đặt nền móng cho ngành chính là những người thuyền trưởng, người lái đò và người mở đường. Không phải ai trong số họ cũng còn sống để nhìn thấy sự phát triển hiện nay nhưng dấu ấn mà họ để lại vẫn hiện diện trên từng cuốn sách, từng NXB và từng thế hệ độc giả.