Trong thơ, nhạc và họa hay phê bình tiểu luận Nguyễn Trọng Tạo đều ghi được những ấn tượng đậm nét. Nhưng có lẽ hơn hết, ông là nhà thơ. Một nhà thơ xuất phát từ mạch nguồn trong trẻo của thơ ca dân gian, từ những truyền thống đẹp của thơ cách mạng đã vươn thẳng vào hiện đại, tìm ra một lối đi riêng sau rất nhiều tự vấn và trăn trở, sau rất nhiều khúc quanh của định mệnh.
Nhà văn Thiên Sơn - lớp đàn em thân tình với nhà thơ, nhạc sĩ Nguyễn Trọng Tạo - có bài viết từ năm 2011 về sự nghiệp thi ca và cuộc đời của vị nghệ sĩ tài hoa. Được sự đồng ý của tác giả, Zing.vn đăng lại bài viết
Hành trình huyết lệ nhằm đổi mới thơ
Thơ Nguyễn Trọng Tạo sau này đã khác nhiều so với buổi khởi đầu 50 năm trước. Đó là cả một hành trình huyết lệ. Không hề đơn giản, thơ ông ngổn ngang những hình tượng và triết lý, nhiều tìm tòi trong hình thức thể hiện với ngôn từ giàu nhạc tính biến hóa, với lối ẩn dụ làm lóe sáng nhiều suy ngẫm và gợi liên tưởng.
 |
| Nhạc sĩ Văn Cao (trái) và nhạc sĩ Nguyễn Trọng Tạo đều là những người đa tài, làm thơ, viết nhạc, vẽ tranh. Ảnh: Nguyễn Đình Toán |
Nguyễn Trọng Tạo đã trở thành một nhà thơ vượt qua đề tài chiến tranh vốn dĩ là chủ đạo của thế hệ nhà thơ chống Mỹ, gặt hái được nhiều thành tựu trong sáng tác thời hậu chiến kể từ thập niên tám mươi của thế kỷ trước đến nay. Ông là người dấn thân. Sự dấn thân đã mang đến cho ông sự kính trọng của độc giả và nhiều đồng nghiệp, nhưng cũng vì thế, ông gặp không ít cay đắng.
Tôi đặc biệt chú trọng đến bài thơ Tản mạn thời tôi sống của Nguyễn Trọng Tạo được viết năm 1981, khi đó ông mới ngoài 30 tuổi. Theo tôi bài thơ ấy đã trở thành một trong những bài thơ nổi bật của thập kỷ tám mươi thế kỷ trước. Ở đó ta gặp một giọng thơ mới mẻ, một cách nhìn và tái tạo cuộc sống không giống ai, đề cập đến một hiện thực đau đớn, trần trụi, phơi bày cái nghèo nàn, cái hoang mang, sự thất vọng và cả sự sụp đổ thần tượng một thời.
Đó thực chất là một cách “nhìn thẳng vào sự thật”, một cách vượt thoát khỏi những dư tưởng thời chiến tranh, vượt thoát khỏi những giáo điều để đưa thơ vào thế tục. Đó là một sự đổi mới trong chất liệu thi ca, hé mở một con đường để thơ tiệm cận hiện thực. Với bài thơ này, Nguyễn Trọng Tạo đã đi xa hơn những nhà thơ cùng thời và hé mở một con đường mới cho thi ca thời hậu chiến.
Có lần, trong căn phòng chật chội toàn sách là sách của ông trên tầng sáu của một khu chung cư cũ ở phố Phương Mai, tôi đã hỏi ông về hoàn cảnh sáng tác và số phận của bài thơ Tản mạn thời tôi sống. Nguyễn Trọng Tạo nhấp một ngụm rượu nhỏ. Ông lặng đi giây lát. Thoáng một chút buồn khi hồi ức trở về… Rồi ông kể: Bài thơ được viết nhanh trong một đêm ở khu tập thể Vân Hồ năm 1981.
Như một kẻ lên đồng, ông đã miệt mài quên cả thời gian, quên cả chính mình. Câu chữ cứ thế tuôn chảy ra đầu ngọn bút. Viết một hơi, khi đặt dấu chấm hết cho bài thơ dài có dáng vẻ trường ca này, ông đọc lại thấy lòng như bàng hoàng. Bài thơ làm cho chính ông cũng thấy choáng váng. Biết rằng nó hay, nhưng sao trong lòng vẫn hết sức băn khoăn…
Bài thơ sau đó được “xuất bản miệng” cho nhiều bạn hữu cùng nghe. Rất nhiều người đã gật đầu tán thưởng. Rồi như có một cơ duyên, nhà văn Hoàng Minh Châu đã quyết định cho in bài thơ này trên báo Văn Nghệ.
[…]
Lòng ngưỡng mộ lớn lao của lớp lớp độc giả từ khắp nơi đã làm cho ông có thêm niềm tin và sức mạnh. Sau đó, Nguyễn Trọng Tạo chấp hành lệnh điều động vào công tác ở Nhà văn hóa quân khu Bốn. Ông phải bỏ dở việc học ở trường viết văn Nguyễn Du khi chỉ còn một thời gian ngắn nữa là tốt nghiệp.
 |
| Đồng dao cho người lớn - tập thơ được nhiều người yêu thích của Nguyễn Trọng Tạo. |
Đó là những ngày khởi đầu cho chuỗi gian lao của ông suốt mấy năm trời. Những đổ vỡ trong cuộc sống gia đình, rồi người em gái bị nhiễm độc máu khiến ông phải dồn hết sức lực xoay xở bằng mọi cách để có tiền chữa bệnh cho em. Cuối cùng Nguyễn Trọng Tạo đã vượt qua và tiếp tục có những sáng tác mới.
Sự nghiệp của Nguyễn Trọng Tạo được bồi đắp thêm những tầng vỉa văn hóa đặc sắc khi ông rời quân khu Bốn vào công tác ở Huế từ những năm cuối của thập niên tám mươi của thế kỷ trước. Bước sang tuổi 40, Nguyễn Trọng Tạo làm một cuộc đổi mới quyết liệt nhằm lạ hóa thơ, biến đổi nhạc điệu câu thơ và tung ra những thủ pháp nghệ thuật khá độc đáo.
Tập Đồng dao cho người lớn là một nỗ lực lớn của Nguyễn Trọng Tạo trong việc xác lập giọng điệu và thi pháp thơ của riêng mình. Người ta thấy cảm xúc của nhà thơ lặn sâu vào bên trong, câu thơ hoạt, chủ yếu sử dụng nhịp chẵn, ngắn và biến hóa liên tục, thủ pháp điệp và đảo ngữ sử dụng tự nhiên, điêu luyện, nhiều lúc đạt đến độ thần tình.
Dù sự cách tân này dựa trên các thể loại đồng dao của dân gian, song cái đặc biệt của nó là ở chỗ tác giả một mặt vẫn giữ được nhạc tính tràn đầy, sự hồn nhiên trong biểu đạt, đồng thời vươn tới chiều sâu triết lý, gợi mở nhiều vấn đề nhân sinh thời hiện đại và mở ra những liên tưởng bao la với những câu thơ bừng lóe ánh sáng của một tâm hồn sáng tạo.
Kỹ thuật sử dụng đảo ngữ biến đổi nhạc thơ, làm mới hình ảnh và ý tưởng thơ đã trở thành một đặc sản riêng của Nguyễn Trọng Tạo.
Và đúng như một số nhà nghiên cứu đã nói, đến Đồng dao cho người lớn Nguyễn Trọng Tạo đã hiện rõ một phong cách độc đáo trong bản đồ thơ Việt cuối thế kỷ 20. Sự sáng tạo này còn được tiếp tục trong tập Nương thân sau đó. Dù vậy, tập thơ lúc đương thời đã không được đánh giá một cách xác đáng với những nỗ lực của tác giả.
Đời chịu nhiều nghịch lý nhưng vẫn tài hoa, nhân hậu
Đời Nguyễn Trọng Tạo có nhiều nghịch lý. Chưa đến 10 tuổi ông đã phải chứng kiến nỗi đau khi gia đình gặp nạn trong cải cách ruộng đất. Bố ông là một nhà nho biết chữ Hán và chữ Pháp, hiểu văn chương Đông Tây, kim cổ, nhưng rồi đã bị thất thế và làm nghề thợ xây cho đến cuối đời. Nhà cửa và tài sản của gia đình ông gần như bị tịch thu hoàn toàn, chỉ còn lại mấy cuốn sách mà thôi.
14 tuổi, Nguyễn Trọng Tạo đã làm thơ sau khi đọc được cuốn sách viết về Hàn Mặc Tử và những câu thơ thần diệu của Hàn đã làm bật lóe lên tài năng thơ trong ông. Bài thơ đầu tiên thấm đẫm chất thơ mới và mãi gần 30 năm sau mới in được. Hồi nhỏ Nguyễn Trọng Tạo học giỏi cả văn và toán. Lẽ ra ông đã là học sinh chuyên toán của Nghệ An, nhưng rồi do địa phương làm thủ tục chậm mà ông phải học tiếp ở quê nhà. Khi thi tốt nghiệp cấp ba, ông được điểm cao nhưng lại bị kỷ luật cho rớt tốt nghiệp vì tội chép bài cho bạn…
 |
| Nguyễn Trọng Tạo luôn hết mình với bạn bè, ai gặp ông cũng thấy vui lây. |
Ai gặp Nguyễn Trọng Tạo cũng thấy mình được vui lây. Tính ông hòa đồng, giản dị và hết lòng với bạn bè. Người ta thấy ông hát, ông cười và trò chuyện, sẻ chia về chuyện đời, chuyện thơ. Ông dí dỏm và ít khi trầm tư. Giữa đám đông với lòng ngưỡng mộ của mọi người, ông càng thăng hoa biết mấy. Ít ai biết ông đã buồn cháy ruột cả một quãng đời thơ ấu. Cả một quãng trung niên đằng đẵng ông phải đối mặt với những định kiến hẹp hòi, những nghĩ suy lạc hậu của một số người.
Và rồi cả những nghèo nàn, cả đổ vỡ trong hạnh phúc riêng tư để lại xiết bao cay đắng. Những đêm sâu khó ngủ có khi ông giật mình trong nỗi cô đơn vây tỏa. Và chính trong tịch lặng cô đơn, trong gào réo của tâm tư, cuộn xiết của những ý nghĩ ông đã cặm cụi viết. Những tứ thơ bạo liệt, mới lạ đã xuất hiện trong những giờ khắc như lên đồng đó.
Khi gần như đã lên đến đỉnh cao sáng tạo của cuộc đời thì Nguyễn Trọng Tạo lại gặp bi kịch gia đình lần thứ hai. Cuối thập niên chín mươi của thế kỷ trước, ông từ giã Huế và trở lại Hà Nội một lần nữa. Hà Nội là bến đỗ đầu tiên và cũng là sự lựa chọn cuối cùng để ông sống và dựng xây sự nghiệp của mình. Ông tâm sự: “Hồi ở Huế ra, anh chỉ có năm triệu thôi, chính bạn bè đã cho anh vay để mua được căn hộ làm nơi ở ổn định mà sáng tác”.
Nguyễn Trọng Tạo làm thơ, làm báo, viết nhạc và vẽ… Chỉ hơn một năm sau ông đã trả được nợ và cuộc sống tạm ổn. Ông lao vào công việc chung với tất cả nhiệt huyết. Nguyễn Trọng Tạo cùng bàn bạc với các nhà văn, nhà thơ có trách nhiệm cho ra đời báo Thơ. Đích thân ông trực tiếp lên maket, vẽ măng-sét, trình bày báo và làm trưởng ban biên tập, chọn lựa bài vở cho in.
Nguyễn Trọng Tạo cũng là người tích cực cho sự ra đời của Ngày thơ Việt Nam rằm tháng giêng hàng năm. Ông cũng là người vẽ lá cờ thơ đã trở thành một dấu ấn đáng nhớ trong đời sống văn chương.
Ngoài mảng thơ thế sự, Nguyễn Trọng Tạo rất mạnh ở mảng thơ tình. Ông có hàng trăm bài thơ tình, mà nhiều bài trong số đó được bạn đọc thuộc làu, ở các trường đại học sinh viên vẫn thường chép thơ ông trong sổ tay. Thơ tình của Nguyễn Trọng Tạo cũng có một hành trình biến đổi khá thú vị.
Tuổi đầu đời 19, 20, thơ tình của ông trong trẻo, e ấp và càng ngày càng sung mãn, càng dữ dội. Điều lạ là khi đã qua tuổi 60 ông vẫn giữ được men say và có những bài thơ tình mãnh liệt, thấm thía.
Ý thức đổi mới liên tục, không né tránh hiện thực là một phẩm chất quan trọng làm nên thành công và bản lĩnh trong sáng tạo của Nguyễn Trọng Tạo. Không chỉ đổi mới chính mình, liên tục hiện đại hóa thơ, Nguyễn Trọng Tạo cũng là một trong những người cổ vũ mạnh mẽ cho xu hướng cách tân thơ của các cây bút trẻ. Nhiều cây bút trẻ được dư luận chú ý trong vài chục năm nay đều coi Nguyễn Trọng Tạo như một người anh đáng quý bởi sự phát hiện, nâng đỡ tài năng của họ trong buổi chập chững đầu tiên.
Tuy nhiên, Nguyễn Trọng Tạo cũng là người thấy rõ sự quá đà, rối rắm khi một số cây bút đã đi quá những giới hạn cần thiết, biến thơ thành một cái gì xa lạ và trái với truyền thống dân tộc. Đổi mới thơ là để làm cho thơ hay hơn, phù hợp với thời đại chứ không phải làm cho thơ thành một thứ dị biệt xa lạ với tư duy dân tộc.
 |
| Nguyễn Trọng Tạo là người nhiệt tình vận động thành lập Ngày Thơ Việt Nam, vẽ tấm cờ thơ cho ngày hội. |
Nguyễn Trọng Tạo cũng được đánh giá là một nhạc sĩ có nhiều thành công ở các ca khúc trữ tình, đượm màu sắc dân ca. Đáng nói nhất là hai tác phẩm: Làng quan họ quê tôi và Khúc hát sông quê. Những giai điệu ấy hồn hậu, da diết và lắng sâu biết mấy. Ông kể, ông học nhạc qua vài lớp ngắn hạn trong quân đội và chủ yếu là học truyền nghề qua một người anh, người thầy là nhạc sĩ Ngô Trí Thậm. Vậy mà rồi ông đã tự trau dồi, trở thành một nhạc sĩ có danh tiếng, những bài hát của ông vẫn liên tục được hàng triệu người nghe khắp mọi miền đất nước.
Càng có tuổi Nguyễn Trọng Tạo càng hay trở về quê. Ông bảo tình yêu quê hương càng lúc càng thẳm sâu hơn. Những lúc cô đơn ông thường trở về căn nhà nhỏ ở làng Tràng Khê, nơi ông đã sinh ra. Ở đó ông như được đối thoại với tuổi thơ xa thẳm, với linh hồn của làng quê đẹp và buồn, và ông như được gặp lại những trìu mến thân thương của những tình thân yêu máu mủ bao nhiêu đời dồn tụ lại.
Ông thấy mình được an ủi, chở che, thấy lòng mình ấm áp. Nguyễn Trọng Tạo yêu quê và cũng được người quê yêu hết lòng. Ở Nghệ An, nhất là Diễn Châu, hầu như ai cũng biết đến Nguyễn Trọng Tạo. Ai cũng hát những bài hát của ông. Ai cũng tự hào quê hương mình có một con người tài hoa và nhân hậu đến thế.
