'Nghề tay trái' vẫn tạo dấu ấn của tác giả Quốc ca

Trong tạp ghi Vọng âm sắc màu, họa sĩ - nhà văn Đỗ Phấn đã dành nhiều bài viết thú vị về mảng minh họa báo chí, bàn về nhiều tờ báo, tạp chí văn chương.

Ngày nay, khi cầm trên tay những ấn phẩm văn chương, ta dễ bắt gặp những hình minh họa sắc nét, rực rỡ, đặc sắc cho các truyện ngắn, bút ký… Điều này là sự tiếp nối một truyền thống dài, bắt đầu từ hơn nửa thế kỷ trước.

Nhưng nếu tiến bộ công nghệ cung cấp cho họa sĩ ngày nay nhiều lợi thế như vẽ trên máy, có công cụ tóm tắt nội dung, sử dụng đa dạng màu sắc vì có cả phiên bản trực tuyến lẫn in màu… thì thuở đầu của minh họa báo chí, điều này không dễ như thế.

Trong tạp ghi Vọng âm sắc màu, họa sĩ - nhà văn Đỗ Phấn nhận định minh họa trên báo là "một nghề không hẳn là nghề". Ảnh: NXB Trẻ.

Lĩnh vực đặc biệt

Đỗ Phấn khẳng định “minh họa báo chí là một nghề không hẳn là nghề”, bởi nếu xét theo tiêu chí học nghề và hành nghề, thì “công việc này mới chỉ đạt được một nửa”.

Sở dĩ là vì chưa từng có một trường lớp nào đào tạo chuyên sâu họa sĩ minh họa báo chí mà đa số “tự đào tạo” bằng cách học hỏi lẫn nhau, tự rút kinh nghiệm. Ngoài ra tác phẩm minh họa cũng không bao giờ là tác phẩm độc lập của họa sĩ, mà có cảm hứng đến từ người khác.

Quay ngược thời gian, Đỗ Phấn cho thấy do báo chí Quốc ngữ buổi sơ khai vẫn còn nhiều hạn chế nên tranh minh họa thời kỳ này còn rất thô sơ. Trong đó, họa sĩ buộc lòng phải chọn lối vẽ đơn giản nhất có thể dễ dàng thực hiện trên ván khắc. Cũng vì là buổi đầu nên tranh vẽ chỉ có hai sắc độ đen và trắng, tuy có thể in ra bằng các màu nâu, xanh lam hoặc đen nhưng rất khó để thể hiện được sắc độ trung gian.

Tuy vậy bằng sự tìm tòi, không ngừng sáng tạo, những họa sĩ minh họa chuyên nghiệp ở thời kỳ đầu như Lê Văn Đệ, Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc Vân, Nguyễn Đỗ Cung, Mạnh Quỳnh, Đinh Minh... đã để lại ấn tượng lớn. Cách vẽ này còn kéo dài đến những năm cuối thế kỷ 20, dù lúc ấy kỹ thuật làm bản kẽm đã phổ biến với báo in.

Theo Đỗ Phấn, từ sau năm 1954, cả nước gần như chỉ có ba tờ báo dùng đến tranh minh họa thường xuyên: Văn nghệ, Văn nghệ quân đội, Thiếu niên tiền phong. Những tờ báo này cũng là các tên tuổi duy nhất thu hút được sự quan tâm của giới mỹ thuật vì có được những họa sĩ gần như “độc quyền”.

Đơn cử tờ Văn nghệ quân đội có những họa sĩ mặc áo lính như Văn Đa, Quang Thọ, Nguyễn Nghiêm cho đến lớp kế cận Nguyễn Thụ, Huy Oánh... Tờ Văn nghệ thì có những tên tuổi lẫy lừng của hội họa Việt Nam là Bùi Xuân Phái, Nguyễn Sáng, Văn Cao, Sỹ Ngọc... Tờ Thiếu niên tiền phong với Tạ Thúc Bình, Nguyễn Bích, Mai Long, Tạ Lựu, Huy Toàn...

Mỗi người lại có một phong cách riêng: “Khỏe khoắn mộc mạc như Bùi Xuân Phái. Thơ mộng, sang trọng như Văn Cao. Nét bút tài hoa bay bướm như Sĩ Ngọc. Mảng miếng đen trắng đột ngột gây hiệu quả sống động như Thành Chương. Trong sáng thật thà như Phạm Minh Hải. Hình họa sôi nổi ráo riết như Đỗ Dũng. Rối ren hình nét như Đỗ Phấn. Ngây ngô hồn nhiên như Hoàng Hồng Cẩm. Minh bạch hài hước như Lê Trí Dũng. Hỗn mang lắp ráp trừu tượng như Đặng Xuân Hòa…”

Theo Đỗ Phấn, với tính chất riêng mà minh họa báo chí là một loại hình phái sinh của mỹ thuật, nhưng để làm tốt nó thì không phải dễ. Chẳng hạn phạm vi của loại hình này thường bị bó buộc vì không gian có hạn, trong khi cá tính sáng tạo đôi lúc cũng bị hạn chế bởi phải phù hợp với tác phẩm đang được minh họa.

Điều đó còn chưa kể đến những khó khăn như bản thảo đánh máy không phải lúc nào cũng dễ đọc, trong khi họa sĩ thì phải liên tục từ nhà đến chỗ tòa soạn để nhận và nộp tác phẩm... Đỗ Phấn nhớ lại khi minh họa cho truyện ngắn Tướng về hưu của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp trên báo Văn nghệ năm 1987, mình đã nhận được bản thảo “đánh máy giấy than nhòe nhoẹt và rách nát như bị chuột gặm”.

Nhạc sĩ Văn Cao bên bàn làm việc. Ảnh: Nguyễn Đình Toán.

Trường phái riêng của Văn Cao

Trong số các họa sĩ minh họa nổi tiếng, không thể không nhắc đến nhạc sĩ Văn Cao. Theo tác giả, ông là người vẽ minh họa thành công “không phải bởi tay nghề mà vì đặc thù bay bổng lãng mạn và cách bố cục mảng miếng đen trắng tạo mỹ cảm riêng biệt”.

Theo Đỗ Phấn, để hiểu thế giới hội họa của tài danh này là việc không hề đơn giản, dù đã có nhiều công trình nghiên cứu ra đời. Ông nhận định sự đơn giản trong hội họa của Văn Cao gần như đã khai phá ra khái niệm minh họa nghệ thuật.

Cụ thể, tác giả Tiến Quân Ca đã tạo được dấu riêng bằng việc khai thác các sắc độ trung gian giữa đen và trắng. Đỗ Phấn nhận định: “Văn Cao hoàn toàn có vị trí ngang hàng như những bậc thầy mỹ thuật tốt nghiệp từ trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. Thậm chí có nhiều họa sĩ được cho là thành đạt trong giới hội họa nước nhà cũng còn phải xếp sau”.

Một tranh minh họa do nhạc sĩ Văn Cao thực hiện. Ảnh: Tư liệu.

Xem xét những tác phẩm hội họa sơn dầu của ông, tác giả nhìn thấy ở đó một “bảng hòa sắc tài hoa tinh tế, với các sắc độ đã được lược bỏ hoàn toàn những cồng kềnh, rối rắm bút pháp để đi đến một độ giản lược, chính xác đến không ngờ”.

Điều đó cũng được áp dụng trong các minh họa. Có thể nói rằng: “Con người cảm xúc trong ông mới chính là linh hồn của những bức vẽ minh họa mà không phải là con người của kỹ năng trường quy, bài bản”. Đó là phẩm chất của một nghệ sĩ tổng hợp trong mình rất nhiều cảm xúc của nhiều ngành nghệ thuật khác nhau, từ thơ, văn, nhạc cho đến họa.

Nói thế bởi Đỗ Phấn cho rằng chỉ có một cảm xúc hội họa thôi là không đủ để vẽ tranh minh họa, mà ít nhất phải có thêm độ thẩm thấu văn chương, chữ nghĩa. Không dừng ở đó, hiểu câu chữ thôi cũng chưa đủ mà nó còn cần cả một quá trình tư duy về hình ảnh, hội họa.

Từ đó mà mà lối vẽ minh họa của Văn Cao đã hình thành một phong cách riêng, ảnh hưởng sâu sắc đến các thế hệ cầm bút tiếp theo. Tác giả nhận định: “Đúng là bắt chước tạo hình mảng miếng của Văn Cao thì không khó, nhưng những xúc cảm tạo hình của ông là thứ không ai bắt chước nổi”, bởi “đơn giản đấy nhưng đủ đầy các cung bậc cảm xúc như ông thì chưa ai làm được”.

Do đó qua cuốn sách này, khi nhớ về Văn Cao, ta không chỉ nhớ đến những ca khúc bất hủ, những trường ca từ thuở khai sinh nước Việt Nam độc lập, mà sự nghiệp hội họa của ông cũng là một dấu ấn đồ sộ không thể nào quên, nhất là ở mảng minh họa báo chí.