Nhân vật Xuân Tóc Đỏ của nhà văn Vũ Trọng Phụng sẽ được đạo diễn Phan Gia Nhật Linh đưa lên màn ảnh rộng. Ảnh minh họa: TN.

Nhân vật là một trong những cấu thành quan trọng nhất của một tác phẩm văn học. Vậy nhân vật đến từ đâu? Từ trên trời rơi xuống hay từ cuộc đời thực bước ra. Câu trả lời khác biệt với mỗi người viết và vì thế làm nên sự đa dạng trong thế giới nhân vật.

Nhà văn Orhan Parmuk người Thổ Nhĩ Kỳ từng lấy nhân vật là chính mẹ đẻ và anh trai mình. Thậm chí, ông còn "liều mạng" đến mức không thèm đổi tên nhân vật, bê nguyên xi 2 người thân thuộc vào trong tác phẩm. Parmuk nổi danh trên toàn thế giới, ông được giải Nobel văn học năm 2006, nhưng bị nhiều người Thổ căm ghét vì có những phát biểu "nói xấu" tổ quốc và tất nhiên 2 nhân vật trong tác phẩm của ông, mẹ và anh trai tuyên bố từ mặt ông!

Tôi nghĩ Parmuk không ngây thơ đến độ không biết đến phản ứng của nhân vật khi viết về họ. Nhưng vì sao ông vẫn làm thế, vì nhân vật quá hấp dẫn hoặc ông cảm thấy sự gần gũi và hiểu biết ấy cho ông những cảm xúc tốt nhất? Và mặc dù gặp phải vô số hệ lụy, nhà văn vẫn kiên quyết viết theo cách của mình. Nếu không phải như thế, đã không phải là Orhan Parmuk. Nhà văn sẵn sàng sống chết với nhân vật và cảm xúc của mình.

Nếu ai đọc Thời xa vắng của Lê Lựu và biết chút ít về cuộc đời nhà văn, sẽ khá dễ dàng nhận thấy nhân vật Giang Minh Sài một phần là con người của chính Lê Lựu. Cuộc hôn nhân đầu tiên của cả nhân vật và tác giả đều thất bại vì những ép o và cổ hủ phong kiến. Giang Minh Sài trong tác phẩm có cuộc đời gần giống tác giả. Nhà văn chỉ việc lấy nguyên mẫu con người mình, thêm vào đó những hư cấu và thổi hồn nghệ thuật vào tác phẩm.

Nhân vật Giang Minh Sài của Lê Lựu sống động và ấn tượng, ấy là một trong những nhân vật văn học thuộc loại thành công nhất trong lịch sử văn học hiện đại Việt Nam, sau những Chí Phèo, Chị Dậu, Xuân Tóc Đỏ… Người ta nhớ đến Lê Lựu là nhớ đến Giang Minh Sài và ngược lại.

Thậm chí, có nhà phê bình cho rằng vì cuộc hôn nhân thất bại của mình, nên có những đoạn Lê Lựu đưa cái nhìn hằn học, thiếu thiện cảm với nhân vật vợ Giang Minh Sài. Đó là hệ quả của cảm xúc cái tôi tác giả áp chế vào nhân vật!

Một người cũng lấy gần như nguyên mẫu cuộc đời mình để đưa vào tác phẩm rất thành công là Nam Cao. Trong những tác phẩm của Nam Cao viết về nghề giáo, nghề văn như Sống mòn, Đời thừa… ta thấy hình bóng tác giả - một anh "giáo khổ trường tư" hoặc nhà văn nghèo viết kẽo kẹt từng bài kiếm sống. Nhân vật của Nam Cao rất thực vì chính con người tác giả là nguyên mẫu.

Viết về chính cái tôi của mình là một thủ pháp dễ thực hiện và có nhiều đất diễn. Nhưng lấy mình làm nguyên mẫu cũng có mạo hiểm nhất định khi người đọc soi chiếu nhân vật vào đời thực tác giả để đưa ra những đánh giá. Đôi khi tiểu sử tác giả lấn át cuộc đời nhân vật và thậm chí từ sự quá quen thuộc, đôi khi làm giảm đi sự sáng tạo, cảm giác "phiêu", hoặc bị những định kiến từ cuộc đời thực ảnh hưởng tới nhân vật.

Khác với những nhà văn kể trên, Toni Morison, nữ nhà văn da đen nổi tiếng của nước Mỹ, người đoạt giải Nobel năm 1993 lại có quan điểm khác. Bà không thích khai thác những nhân vật thân thuộc quanh mình, cho đó là vấn đề lương tâm, đạo đức, thậm chí là tính bản quyền.

Bà muốn những nhân vật hoàn toàn mới, hoặc ít nhất là xa lạ. Quan điểm của Morison đáng được hoan nghênh và nhiều nhà văn chọn theo cách này. Đó là phương pháp an toàn khi mà những gần gũi hoặc trùng khớp từ nhân vật trong tác phẩm với một ai đó ngoài đời rất dễ gây rắc rối cho tác giả.

Nhưng làm được như phương pháp của Morison cũng không dễ. Tạo ra một nhân vật hoàn toàn mới không dính dáng đến ai đòi hỏi nhiều nỗ lực, dễ thiếu đi sự chân thật, sinh động khi người viết không có chỗ để bám dựa hoặc trí tưởng tượng không đủ phong phú.

Nhân vật mới hoàn toàn đôi khi xa lạ với cuộc sống, trải nghiệm của anh ta lạc lõng, thiếu những hành động thuyết phục. Và ngay cả Morison khi tuyên bố như vậy thì những tác phẩm của bà vẫn dựa trên cuộc đời thực, từ cuộc sống của người da đen nước Mỹ; bà chỉ không dựa cụ thể vào một nhân vật nào hoặc tổng hợp từ rất nhiều nguyên mẫu.