Một trong những điều vừa đáng nguyền rủa, vừa rất tuyệt vời mà loài người đã sáng chế ra là đồng tiền và khả năng tích trữ, và nay với đồng tiền ảo, với tín dụng vỡ bờ thì khả năng tích trữ không còn là một khả năng nữa, mà là một cuộc đua.

Từ đó, người ta dần dần quên mất ý nghĩa thực của từ “giá trị” để tóm gọn nó vào trong chữ “tiền”. Rồi trí tưởng tượng của con người đã tìm ra hàng vạn phương cách để làm ra tiền, thậm chí nhiều tiền, mà vẫn không tạo thêm giá trị.

Tôi còn nhớ vào những năm 70 của thế kỷ 20, tôi đã bị sốc khi có một giám đốc ngân hàng tài ba người Do Thái giải thích cho tôi thế nào là làm giàu với tiền của người khác, nhưng hay hơn nữa là đạt được kết quả mà vẫn không tạo ra một mảy may giá trị cho ai, trừ cho chính túi tiền của mình. Và từ đó, loài người đã hiểu được rằng thành phần không thể thiếu để làm được việc tạo tiền mà không tạo giá trị, là quyền lực.

Trước hết là quyền lực của trí tưởng tượng, những mô hình vớ vẩn nhưng vẫn chiều lòng người theo xu thời, quyền lực của các mối quan hệ, rồi quyền lực của những cấu trúc có hệ thống, quyền lực của khả năng thay đổi một thị trường, luật cung cầu, luật hấp dẫn hay những cái lợi mà nền quảng cáo thực hoặc khống đem tới... ôi, vào đúng lúc đó, thế giới ảo bắt đầu manh nha để dần dần việc khởi nghiệp sắc sảo kiểu cách, thậm chí ảo, sẽ tách rời khỏi thế giới chân thật của việc lập nghiệp.

Vậy thì kết luận phải có là, nếu muốn khởi nghiệp thì ta hãy gom góp trong tay mọi yếu tố của quyền lực, trong khi sự lập nghiệp chất phác hơn nhiều: đó là mỗi người làm một nghề, đóng một vai trong xã hội, phát triển sở trường, nâng cao sở đoản, trong một tinh thần đùm bọc nhau.

Ý muốn ban đầu của Vũ trụ đã chịu khuất phục trước sức mạnh của làn sóng tham lam tích trữ. Đây là câu chuyện giữa Quỷ với Thần, giữa bàn tay trái và bàn tay phải, giữa nỗ lực chân chính và mọi mánh khóe gian xảo, mà kẻ thắng chưa biết trước rằng mình sẽ thua trận cuối cùng. Và đến khi tôi viết những dòng này (Xuân 2023) thì một đợt sóng còn vũ bão hơn nữa sẽ quét hết những gì ta đang hiểu, đang nói, đang viết.

Ảnh minh hoạ. Nguồn: Markus Spiske/Pexels.

Cả thế giới khống này sẽ bị thế giới ảo quét sạch. Trí thông minh nhân tạo (AI) đang trên đà thống trị loài người và vạn vật. Sự tối ưu hóa sẽ dẹp nhanh sự đa dạng và một thế giới thuần nhất sẽ xuất hiện. Đó là một thế giới mà ai ai cũng phải giống nhau, nhất là giống cái mẫu bằng máy, tính toán nhanh hơn người, hoạt động hiệu quả hơn, và nay cái máy đó đã tự cho mình vai trò đánh giá luôn công việc của con người.

Cái máy vô hồn đó một ngày kia sẽ định nghĩa dân số tối ưu cho địa cầu (hai tỷ người?), quét mọi hệ thống pháp lý (quy luật của máy lên ngôi), đùa giỡn với các thể chế (máy không cần thể chế để toàn xã hội giữ trật tự). Biết đâu còn nhiều thứ bất ngờ nữa, đôi khi phải gọi là quá xuất sắc hoặc ngược lại là quái thai. Cái logic của trí thông minh nhân tạo sẽ là cái chổi vũ bão quét hết những tiêu cực, nhưng sẽ chỉ để lại cái mà tôi gọi là con quái thai của sự tối ưu hóa.

Rồi đây, loài người sẽ tuân thủ cái trí thông minh đó, nó san bằng mọi sự khác biệt vì nó chính là sự tối ưu mà mọi người phải đi tới. Rồi đây các bài vở của sinh viên sẽ giống nhau như photocopy, vì nó là thể trạng tối ưu. Rồi đây các cầu thủ trên sân vận động sẽ đá bóng giống nhau, các chiến lược tối ưu sẽ cũng giống nhau vì đó là tối ưu. Những cử chỉ của các vận động viên như quần vợt, golf, ski, chèo thuyền, bơi lội, chạy điền kinh sẽ giống nhau như đúc vì đó là cử chỉ tối ưu... Rồi công nghệ làm đẹp cũng sẽ sử dụng tỷ lệ tối ưu cho mỗi khuôn mặt để thay thế sự phong phú và đa dạng của vẻ đẹp gương mặt tự nhiên của loài người...

Nhưng trước khi đi đến đó, chúng ta hãy tiếp tục khởi nghiệp để lập nghiệp trong một thế giới thực mà Vũ trụ đã lập trình một cách hoàn hảo. Vì cái hoàn hảo của Vũ trụ khác hẳn sự hoàn hảo của trí óc nhân tạo: đó là một tổ chức dành chỗ cho mỗi người và mọi người, chứ không đo đạc trình độ, kỹ thuật hay bất cứ thông số cục bộ nào.

Việc của Vũ trụ là tạo nên một xã hội mà tất cả mọi thứ cao thấp, nhiều ít, to nhỏ, giỏi kém, trước sau đều được nhận chỗ. Nhân danh tinh thần bình đẳng của hệ sinh thái! Vì xã hội trước hết là người chứ không phải là thông số, và điều này máy móc của trí thông minh nhân tạo khó lòng vượt qua, cho dù nó được dạy thế nào là yêu thương, trắc ẩn, cảm mến.