Một tác phẩm hay sẽ khiến người đọc phải suy ngẫm nhiều điều khi gấp cuốn sách lại. Ảnh minh họa: Một cảnh trong phim Kiêu hãnh và định kiến.

Tôi từng đọc khá nhiều tiểu thuyết lịch sử của các tác giả Việt và thấy hiện tượng người viết đặt quá nhiều tham vọng hay mục đích trong một tác phẩm. Có những cuốn tiểu thuyết không giấu mục đích là phản ánh một giai đoạn rất dài, đồng thời phản chiếu tinh thần dân tộc, lí giải những thành công hoặc thất bại của một triều đại hoặc một nhân vật lịch sử và còn bàn luận những sự kiện trong quá khứ, bài học rút ra cho hiện tại.

Nó quá ôm đồm và cố sức thể hiện thật nhiều nhưng cách viết thì lộ liễu hoặc đơn thuần là cái loa phát ngôn của tác giả. Cuốn tiểu thuyết ấy có vẻ lớn về ý tưởng nhưng kì thực hiệu quả không như ý muốn, thiếu hấp dẫn cũng như sự thuyết phục. Một cỗ xe lớn cần có các bộ phận ăn khớp, linh hoạt chứ không đơn thuần một khối ngồn ngộn với tiếng động cơ ầm ầm và bao nhiêu thùng, bệ, lốp, cánh cửa, khung gầm bề bộn...

Gần đây tôi có đọc một bài viết và tác giả có quan điểm thế này:

“…Tiểu thuyết không có cách nào khác để thực hiện định mệnh của nó ngoài việc mô tả, giải thích, phân tích, bình luận, bác bỏ hoặc khẳng định. Đó là các thao tác tư duy đã được điều kiện hóa. Tiểu thuyết không có khả năng “đứng hẳn” trong thực tại mà không qua trung gian của ý tưởng. Lẽ tất yếu, kể cả những điều huyền bí nhất trong tiểu thuyết vẫn thua xa mức độ huyền bí của thơ.

Trong một câu thơ thôi, chẳng hạn Tôi thèm sống như thèm chết (Thanh Tâm Tuyền), đã có thể nhận ra dung lượng không giới hạn của sự huyền bí. (Mà huyền bí lại là một kiểu hiển thị của đời sống trong khả năng nhận thức chân lí của con người). Chân lí, một khi được diễn đạt thành lời lập tức bị giới hạn, bị tha hóa. Bởi thế, tiểu thuyết, dù ngồn ngộn ngôn từ, vẫn rất xa sự thật. Thơ gần với chân lí hơn. Thế thì, những tiểu thuyết nào có tính thơ sẽ là tiểu thuyết vĩ đại” (Thơ như tôi nghĩ - Đinh Thanh Huyền - Văn nghệ quân đội số 985, tháng 3/2022).

Tôi không nhất trí với một số điểm trong ý kiến này, ví dụ: “Lẽ tất yếu, kể cả những điều huyền bí nhất trong tiểu thuyết vẫn thua xa mức độ huyền bí của thơ”.

Nên nhớ tiểu thuyết không hề thua kém mức độ huyền bí với bất kì thể loại nào, ví dụ trong Nghệ nhân và Margarita có vô số những biểu tượng, ngụ ý và các tầng lớp nghĩa chìm; ngay một cuốn rất mỏng Người xa lạ của A. Camus thì mỗi lần đọc, độc giả lại tìm ra những phát hiện mới về ý nghĩa; hoặc với Linh Sơn cũng có vô khối những tàng ẩn trong đó.

Ấy chẳng phải những “kho tàng huyền bí” của tiểu thuyết hay sao. Thứ nữa, tác giả viết: “Chân lí, một khi được diễn đạt thành lời lập tức bị giới hạn, bị tha hóa. Bởi thế, tiểu thuyết, dù ngồn ngộn ngôn từ, vẫn rất xa sự thật. Thơ gần với chân lí hơn”. Vậy không phải cả tiểu thuyết và thơ đều đang diễn đạt bằng lời? Và chẳng phải người ta đã tìm thấy rất nhiều sự thật trong các cuốn tiểu thuyết từ cổ chí kim, từ Đông sang Tây đó sao?

Ở đây, tôi không có ý định tranh luận trong việc so sánh giữa thơ và tiểu thuyết và các loại hình văn học xem thể loại nào ưu thế và có mức độ “bao phủ” hơn mà chỉ muốn nói rằng, mỗi thể loại có những con đường riêng của mình. Tiểu thuyết chưa hề cũ đi về mặt thể loại hay bị các giới hạn kiềm chế kể từ ngày khai sinh.

Bản thân tôi là người viết tiểu thuyết, mỗi lần khởi thảo một cuốn mới tôi đều nhìn thấy những chân trời bất tận dành cho mình, vấn đề là người viết có đủ tài năng và năng lượng để thực hiện hay không.

Người ta từng dự báo rất nhiều về tiểu thuyết, thậm chí về cái chết của nó nhưng dường như những lời “tiên tri” ấy đều thiếu chính xác hoặc không thực tế. Tiểu thuyết vẫn là thể loại được đọc nhiều và được ưa thích với cả người viết lẫn người đọc, điều này rất dễ kiểm chứng với những số liệu cụ thể.