Giáo dục đại học trước 'luồng gió' tự chủ mới

Sinh viên Đại học Kinh tế Quốc dân trong lễ tốt nghiệp năm 2025. Ảnh: Nghiêm Huê.

Hết cảnh “tự chủ là tự lo”

Theo GS.TS Nguyễn Tiến Thảo, Vụ trưởng Vụ Giáo dục Đại học (Bộ GD&ĐT), luật vừa được thông qua với nhiều điểm mới có tính đột phá, hướng tới hệ thống giáo dục đại học thống nhất, được vận hành theo mô hình quản trị tiên tiến và gia tăng sức mạnh nội sinh.

Một trong những điểm nhấn quan trọng là trao quyền tự chủ toàn diện cho các cơ sở giáo dục đại học. Quyền tự chủ này không còn phụ thuộc vào mức độ tự chủ tài chính mà được xác lập như một quyền pháp định, bao gồm các lĩnh vực học thuật, tổ chức bộ máy, nhân sự, tài chính, nghiên cứu khoa học và hợp tác quốc tế.

Tuy nhiên, tự chủ phải song hành với trách nhiệm giải trình. Luật mới đã chuyển đổi mô hình quản lý nhà nước từ tiền kiểm sang hậu kiểm, nhấn mạnh nghĩa vụ pháp lý bắt buộc về minh bạch, liêm chính học thuật và chất lượng hoạt động. Điều này đã thay đổi quan điểm cũ “tự chủ là tự lo”, chuyển sang cơ chế Nhà nước và nhà trường đồng hành phát triển giáo dục đại học.

Luật sửa đổi mở đường cho việc ứng dụng mạnh mẽ công nghệ thông tin và các mô hình giáo dục số hiện đại, thúc đẩy học tập suốt đời. Mục tiêu cốt lõi là hiện đại hóa chương trình, học liệu và công nghệ giáo dục để thu hẹp khoảng cách với thị trường lao động.

Chất lượng đầu ra sẽ được kiểm soát chặt chẽ bằng các bộ tiêu chuẩn, đặc biệt với các nhóm ngành quan trọng như đào tạo giáo viên, sức khỏe và pháp luật.

Vai trò của các trường đại học được xác định là trung tâm của hệ sinh thái đổi mới sáng tạo quốc gia. Điều này đòi hỏi sự liên kết chặt chẽ giữa nhà trường - doanh nghiệp - địa phương trong đào tạo, nghiên cứu và chuyển giao tri thức, thể chế hóa tinh thần của Nghị quyết 57-NQ/TW về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.

Theo ông Thảo, luật cũng đưa ra các chính sách đầu tư đột phá nhằm hình thành các đại học xuất sắc dẫn dắt hệ thống, nâng chuẩn các ngành, lĩnh vực đạt tầm cỡ quốc tế. Một môi trường cạnh tranh bình đẳng giữa các cơ sở giáo dục công lập và tư thục sẽ được tạo ra thông qua việc mở rộng, đa dạng hóa nguồn lực đầu tư.

Luật tạo hành lang pháp lý để ban hành các cơ chế, chính sách đột phá nhằm thu hút đội ngũ giảng viên giỏi và có chính sách hỗ trợ hiệu quả cho sinh viên từ bậc đại học đến sau đại học.

Kỳ vọng “luồng sinh khí”

GS.TS Phạm Hồng Chương, nguyên Giám đốc Đại học Kinh tế Quốc dân, cho biết Luật Giáo dục Đại học (sửa đổi) bỏ quy định về Hội đồng trường. Một số chức năng trước đây của Hội đồng trường sẽ được chuyển về Bộ GD&ĐT, gồm việc bổ nhiệm hiệu trưởng, hiệu phó, tương tự giai đoạn trước Luật Giáo dục Đại học 2018.

Theo ông, với các trường đã thực hiện tự chủ hiệu quả, việc thoát khỏi quan niệm “tự chủ là tự lo” không tạo biến động lớn.

Ngược lại, với những trường chưa đủ điều kiện tự chủ, quy định mới sẽ mở không gian triển khai tự chủ trên cơ sở có nguồn lực tài chính đảm bảo hoạt động, hướng tới tự chủ học thuật.

Khi đó, ngân sách Nhà nước sẽ đầu tư có trọng điểm, tạo điều kiện để cơ chế tự chủ phát huy tại các trường chưa thể “tự lo”.

Ông Chương kỳ vọng luật có hiệu lực sẽ tạo luồng sinh khí mới cho giáo dục đại học thời gian tới. Chủ trương sẽ được cụ thể hóa bằng nghị định của Chính phủ, thông tư của Bộ GD&ĐT, đồng thời cần điều chỉnh đồng bộ các luật liên quan.

Điểm còn vướng là thu hút giảng viên nước ngoài. Dù luật cho phép trường đại học được mời hoặc thuê chuyên gia quốc tế, câu hỏi đặt ra là có được miễn thủ tục cấp phép hay không. Đây cũng là băn khoăn chung của nhiều cơ sở.

Tại phiên họp của Hội đồng quốc gia về giáo dục và phát triển nhân lực, Đại học Bách khoa TP.HCM kiến nghị cải thiện thủ tục lao động và thị thực; nghiên cứu triển khai visa nhân tài 3 đến 5 năm để tạo môi trường làm việc ổn định cho chuyên gia.

Trường đề xuất trao thêm quyền tự chủ cho các đại học trọng điểm trong việc mời và quản lý giảng viên nước ngoài; quy định rõ sở hữu trí tuệ; áp dụng biểu thuế thu nhập cá nhân ưu đãi, cơ chế tài chính linh hoạt; xây dựng hệ sinh thái hỗ trợ chuyên gia gồm dịch vụ hành chính, y tế, giáo dục cho con em, cùng mô hình “một cửa”.

Nỗi lo thường trực của các giảng viên nghiên cứu khoa học hiện nay là thủ tục hành chính. Đây cũng là một trong những điểm nghẽn cần tháo gỡ khi Luật Giáo dục Đại học mới đi vào cuộc sống.

Các nhà khoa học phản ánh dù trường được tự chủ nhưng thủ tục từ khâu đề xuất, triển khai, nghiệm thu đến thanh quyết toán vẫn phức tạp.

Đây là yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến việc hình thành và triển khai các ý tưởng nghiên cứu mới, gây khó khăn không chỉ cho hoạt động khoa học - công nghệ trong nước mà cả cho hợp tác quốc tế trong lĩnh vực này.

Với Luật Giáo dục Đại học vừa được Quốc hội thông qua, trường đại học mong muốn Chính phủ có giải pháp điều chỉnh đồng bộ để chính thức khơi thông “dòng chảy” tự chủ.