Eyes on Earth Inc, một công ty chuyên nghiên cứu và tư vấn về nước, đã công bố nghiên cứu do chính phủ Mỹ tài trợ, có thể làm phức tạp thêm cuộc thảo luận khó khăn giữa Trung Quốc và các nước sông Mekong về cách quản lý dòng sông vốn là sinh kế của 60 triệu người, chảy qua các nước Myanmar, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam.
Nghiên cứu của công ty này cho thấy hệ thống đập nước của Trung Quốc ở thượng lưu sông Mekong đã giữ lại một lượng nước lớn, gây ra đợt hạn hán nghiêm trọng ở khu vực hạ lưu, dù mực nước ở thượng nguồn cao hơn trung bình hàng năm.
Trong khi đó, chính phủ Trung Quốc đã phản bác nghiên cứu, nói rằng lượng mưa thấp trong đợt gió mùa năm ngoái khiến lượng nước giảm chứ không phải do hệ thống đập của họ.
Trong đợt hạn hán năm ngoái, đã chứng kiến mực nước hạ lưu sông Mekong ở mức thấp nhất trong vòng 50 năm trở lại đây, gây thiệt hại nặng cho nông dân và ngư dân các nước Đông Nam Á vốn sống dựa vào nguồn nước của dòng sông này, Reuters cho biết.
“Nếu Trung Quốc nói rằng họ không góp phần vào đợt hạn hán năm ngoái, dữ liệu nghiên cứu đã không hỗ trợ cho tuyên bố đó”, Alan Basist, nhà khí tượng học, chủ tịch Eyes on Earth Inc nói, người đã thực hiện nghiên cứu với sự tài trợ của Bộ Ngoại giao Mỹ.
Nhóm nghiên cứu đã sử dụng phép đo vệ tinh dựa trên độ ẩm trên bề mặt đất liền ở tỉnh Vân Nam, đến thượng nguồn sông Mekong ở khu vực Tây Tạng, cho thấy, trong năm 2019, khu vực này có mưa và tuyết với lượng cao hơn trung bình trong mùa mưa từ tháng 5 đến tháng 10/2019.
Nhưng mực nước ở hạ lưu vào năm ngoái tính từ biên giới giữa Trung Quốc với Thái Lan và Lào có lúc thấp hơn tới 3 m so với mức cần thiết, nhóm nghiên cứu cho biết.
 |
| Năm 2019, vùng hạ lưu sông Mekong đã ghi nhận đợt hạn hán kỷ lục trong vòng 50 năm. Ảnh: AFP. |
“Điều đó cho thấy Trung Quốc đã không cho nước chảy về hạ lưu trong mùa mưa. Hạn chế nước từ Trung Quốc đã tác động nghiêm trọng đến hạn hán ở khu vực hạ lưu”, ông Basist nói.
Trung Quốc giữ 47 tỷ m3 nước
Tác động tiêu cực của 11 đập do Trung Quốc xây dựng ở thượng nguồn sông Mekong đã được tranh luận từ lâu, nhưng dữ liệu vẫn còn khan hiếm, vì Trung Quốc không công bố hồ sơ chi tiết về lượng nước trong mỗi hồ chứa do đập tạo ra.
Eyes on Earth Inc cho biết hệ thống đập đang tích trữ hơn 47 tỷ m3 nước. Trung Quốc không có hiệp ước chính thức với các nước khu vực hạ lưu sông Mekong, nhưng hứa sẽ hợp tác quản lý dòng sông, cũng như điều tra nguyên nhân của đợt hạn hán kỷ lục vào năm ngoái.
Tuy vậy, Mỹ đã chỉ trích Trung Quốc, rằng Bắc Kinh đang kiểm soát dòng sông. Năm ngoái, Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo quy trách nhiệm cho Trung Quốc trong việc gây ra hạn hán ở hạ lưu sông Mekong.
Lưu lượng nước thay đổi từ năm 2012
Nhóm nghiên cứu sử dụng dữ liệu vệ tinh được chụp bằng công nghệ cảm biến vi sóng âm đặc biệt để phát hiện nước trên bề mặt từ mưa và tuyết trên lưu vực sông Mekong đoạn chảy qua Trung Quốc từ năm 1992-2019.
 |
| Đập thủy điện Đại Triều Sơn được xây dựng trên sông Mekong đoạn chảy qua tỉnh Vân Nam, Trung Quốc. Ảnh: AP. |
Sau đó họ so sánh với dữ liệu mực nước sông Mekong tại trạm thủy văn Chiang Saen của Thái Lan, trạm gần nhất với Trung Quốc, để tạo ra mô hình dự đoán về mức độ tự nhiên của dòng sông với lượng mưa và tuyết nhất định.
Trong những năm đầu của dữ liệu từ năm 1992, lưu lượng nước hàng năm không có nhiều thay đổi. Nhưng kể từ năm 2012, khi các đập thủy điện lớn được Trung Quốc xây dựng trên sông Mekong, mô hình và mực nước bắt đầu thay đổi.
Điều này trùng hợp với quá trình tích nước trong mùa mưa và xả nước vào mùa khô của các hồ chứa ở Trung Quốc. “Sự khác biệt rõ rệt diễn ra vào năm 2019”, ông Basist nói.
Nghiên cứu chỉ tập trung vào lượng nước chảy ra từ Trung Quốc và không tính xa hơn về hạ lưu, nơi Lào đã xây dựng 2 đập thủy điện mới trên sông Mekong vào cuối năm 2019.
Trung Quốc đã bác bỏ những phát hiện này. “Những giải thích về việc xây đập của Trung Quốc trên sông Lan Thương (tên gọi sông Mekong đoạn chảy qua Trung Quốc) đang gây ra hạn hán ở hạ lưu là không hợp lý”, Bộ Ngoại giao Trung Quốc nói trong một tuyên bố với Reuters.
Bộ Ngoại giao Trung Quốc nói rằng tỉnh Vân Nam đã ghi nhận đợt hạn hán nghiêm trọng vào năm ngoái và khối lượng nước tại các hồ chứa trên sông Mekong đã giảm xuống mức thấp nhất trong lịch sử. Trung Quốc tiếp tục làm việc hết sức mình để đảm bảo khối lượng xả hợp lý cho các nước ở hạ lưu.
“Khẳng định của Trung Quốc không phù hợp với dữ liệu từ nhóm nghiên cứu. Một trong hai bên ở Bắc Kinh đang nói dối, hoặc những người điều hành các đập nước đã nói dối. Ở đâu đó, một người nào đó không nói sự thật”, Brian Eyler, giám đốc chương trình khu vực Đông Nam Á, Trung tâm Stimson, có trụ sở ở Washington nói.
