Thủ tướng Võ Văn Kiệt trên công trường xây dựng đường Hồ Chí Minh. Ảnh chụp lại tư liệu trưng bày tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia III.

Sau khi xây dựng xong đường Thăng Long - Nội Bài, đường Láng - Hòa Lạc (Đại lộ Thăng Long), đầu xuân năm 1996, ông Võ Văn Kiệt đặt vấn đề với Bộ Giao thông Vận tải là cần khảo sát lập dự án xây dựng xa lộ Bắc - Nam.

Theo ông: “Đường Trường Sơn năm xưa góp phần vào sự nghiệp giải phóng dân tộc, thì đường Hồ Chí Minh ngày nay không chỉ là con đường của thời đại công nghiệp hóa, làm cho dân giàu nước mạnh, bảo vệ sự vẹn toàn lãnh thổ quốc gia, mà còn là sự liên hệ máu thịt giữa hai miền Nam - Bắc”.

Yêu cầu của xa lộ Bắc - Nam là phải đảm bảo được dòng giao thông liên tục thông suốt. Phải đủ lớn cho lưu lượng xe hàng chục nghìn chiếc mỗi ngày/đêm. Quanh năm không xảy ra cảnh ách tắc xe vào mùa bão lụt, khiến giao thông tê liệt trong nhiều ngày.

Sau khi các chuyên gia đi khảo sát thực địa, thì trình lên hai phương án: Đường phía Đông và đường phía Tây.

Phương án xây dựng đường phía Đông không hợp lý. Vì địa hình đi dọc theo đồng bằng duyên hải, đất thấp, muốn vượt lũ phải tôn cho đủ chiều cao, tốn khối lượng đất lớn, diện tích lúa nước bị chiếm dụng lớn, ảnh hưởng tới sản lượng lương thực... đó là chưa kể đến khi giải tỏa khu dân cư, số tiền đền bù ngang với kinh phí làm đường.

Phương án xây dựng đường phía Tây có nhiều ưu điểm, 90% chiều dài hiện hữu chưa được phân cấp thuộc loại đường nào. Nhiều năm qua chưa có đầu tư, có tới 70% tuyến đường chạy dọc theo đường Trường Sơn trong chiến tranh, nay không đi lại được nên bị bỏ hoang... Vùng đất phía Tây có tiềm năng lớn với hàng chục triệu hécta đất lâm nghiệp, nhiều tài nguyên phong phú, trong 10 triệu dân có 70% là đồng bào dân tộc, những người hết lòng theo cách mạng. Mở đường phía Tây chẳng những giải được bài toán kinh tế, mà còn nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân sở tại.

Công trình nào lúc đầu cũng gặp nhiều khó khăn, do nhiều người có tư duy cục bộ, tầm nhìn thiển cận, chỉ thấy lợi ích trước mắt mà không thấy cái lợi về sau. Chuyện hưởng thụ từ kết quả công trình thì ai cũng muốn, nhưng khi góp ý để tìm giải pháp sao cho hiệu quả thì không mặn mà.

Sau khi Thủ tướng Võ Văn Kiệt lắng nghe ý kiến nhiều chiều, ông đã ký quyết định thành lập Ban chỉ đạo Nhà nước về công trình xa lộ Bắc - Nam với 14 thành viên đại diện cho các Bộ, Ngành như Bộ Quốc phòng: Thượng tướng, Thứ trưởng Nguyễn Trọng Xuyên; Bộ Xây dựng: Thứ trưởng Nguyễn Hồng Quân; Bộ Khoa học Công nghệ và Môi trường: Giáo sư, Thứ trưởng Chu Hảo... Giáo sư Đỗ Quốc Sam, Chủ tịch Hội đồng thẩm định Nhà nước về các dự án đầu tư được giao nhiệm vụ thẩm định dự án.

Hơn 1.000 kỹ sư, chuyên gia, công nhân trong nhiều lĩnh vực, sử dụng nhiều phương tiện khảo sát suốt cả năm từ Bắc vào Nam trên tuyến đường dọc phía tây dãy Trường Sơn với chiều dài 1.700 km; khảo sát cả quốc lộ 1A và 63 trục đường ngang. Thủ tướng Võ Văn Kiệt bận nhiều việc, nhưng ông đã dành thời gian trực tiếp đi thị sát dọc tuyến dự án ngay từ những ngày đầu, đi cả tuyến đường từ phía Bắc vào Tây Nguyên, lúc đó, đoạn đường này chưa được láng nhựa.

Ở miền Trung, ông tận mắt chứng kiến có những đoạn nếu có cầu thì chỉ đi vài trăm mét, nhưng khi chưa có cầu phải đi vòng mất cả 30 km, trẻ em ở đây muốn tới trường phải đi 30 km, chưa kể còn phải lội đồng, lội rừng, lội suối. Trong kháng chiến, để ủng hộ cách mạng, đồng bào vùng này đã làm được việc “thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người!”, thực tế này càng thôi thúc ông phải đẩy nhanh tiến độ làm đường.

Cũng tại nơi đây, khi người dân đau ốm, muốn đi chữa trị rất khó khăn, muốn “xem vô tuyến” cũng phải đi hàng giờ mới tới điểm đóng quân của bộ đội biên phòng “xem nhờ” văn nghệ, tin tức. Theo ông Võ Văn Kiệt: “Không có đường sá thì mức sống của đồng bào rất thấp, khó khăn cả về vật chất lẫn tinh thần. Không có đường thì văn minh bao giờ mới “bò” được tới đây. Hòa bình gần 30 năm rồi, mà hạnh phúc đơn sơ nhất của đời người, là có đoạn đường tốt, đi lại dễ dàng, mà đến giờ hàng triệu đồng bào vẫn còn phải mong ước”.

Xây dựng đường Hồ Chí Minh là hành động để đền ơn đáp nghĩa với đồng bào.

Ngày 24/9/1997, Thủ tướng Võ Văn Kiệt ra Quyết định số 789/QĐ-TTg phê duyệt Quy hoạch tổng thể Xa lộ Bắc - Nam với điểm đầu tại Hòa Lạc (Hà Tây, nay là Hà Nội), điểm cuối tại ngã tư Bình Phước (Thành phố Hồ Chí Minh), tổng chiều dài xấp xỉ 1.800 km, cơ bản bám theo hướng của các quốc lộ 21A, 15A, 15B, 14 và 13. Đây là văn bản cuối cùng mà ông ký trong sáu năm giữ chức Thủ tướng Chính phủ.

Tháng 8/1998 dự án được Bộ Chính trị thông qua và chính thức đặt tên là đường Hồ Chí Minh. Bước đầu con đường sẽ đi từ Thủ đô Hà Nội đến Thành phố Hồ Chí Minh, và sau đó sẽ nối lên phía Bắc và xuống phía Nam.

Sau khi hoàn thành nối thông toàn tuyến từ Pác Bó (Cao Bằng) đến Đất Mũi (Cà Mau), đường Hồ Chí Minh sẽ phát huy hiệu quả, làm nên những “kỳ tích” mới trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Ông Võ Văn Kiệt đặc biệt quý trọng các chuyên gia từ Cuba sang giúp giám sát toàn tuyến công trình, hoan nghênh tinh thần làm việc đầy trách nhiệm của các chuyên gia Cuba, cũng như các nhà khoa học, các công nhân lao động Việt Nam, vì để làm được những cây số đường, những thước cầu, họ đã đổ biết bao mồ hôi và công sức.

Ông Võ Văn Kiệt nhiều lần đến thăm đường Hồ Chí Minh cũng như tỉnh Nghệ An, thăm tuyến đường 130 km đường Hồ Chí Minh chạy qua tỉnh Nghệ An. Tại đây đường xây dựng đến đâu thì làng thanh niên lập nghiệp phát triển đến đấy. Vườn cây ăn trái sum xuê xanh tươi. Nhà máy trà, nhà máy đường, nhà máy chế biến hàng xuất khẩu mọc lên, vùng quê nhanh chóng thay da đổi thịt.

Ông Võ Văn Kiệt trân trọng niềm vui với quê hương của tuyến đường mang tên Bác.