Chìa khóa để học giả phương Tây hiểu Việt Nam

Tranh "Vinh quy bái tổ" - một bức trong bộ sưu tập tranh dân gian Việt Nam của Maurice Durand.

Tri thức văn hóa cổ truyền Việt Nam là một công trình nghiên cứu công phu của nhà Việt Nam học Maurice Durand (1914-1966) với sự hỗ trợ tận tình của người bạn thân thiết, bác sĩ Pierre Huard (1901-1983).

Bức tranh toàn cảnh về văn hóa Việt Nam

Công trình này được xuất bản tại Pháp lần đầu vào năm 1954, do nhà in Quốc gia ấn hành. Nhân kỷ niệm 100 năm ngày thành lập Viện Viễn Đông Bác cổ Pháp, cuốn sách được tái ngộ độc giả với ấn bản Việt ngữ.

Ấn bản này vẫn giữ trọn vẹn bức tranh toàn cảnh về văn hóa Việt Nam như ấn bản gốc, bổ sung 12 phụ lục, nâng tổng số lên 21 phụ lục, nhằm ghi dấu những cột mốc quan trọng trong quá trình phát triển của các nghiên cứu về Việt Nam 50 năm trở lại đây.

Các bảng mục tra cứu tên địa danh, tên riêng bằng tiếng Việt và thư mục đã được biên soạn lại. Sách sử dụng lượng lớn tranh, ảnh minh họa thể hiện dấu ấn văn hóa đặc thù của Việt Nam. Các thư mục bổ sung cũng như dữ liệu chỉnh lý đã được thực hiện đúng tinh thần và hình thức của ấn bản gốc, nhằm bảo đảm tính nhất quán của tác phẩm.

Maurice Durand là hiện thân cho sự kết hợp hài hòa giữa hai nền văn hóa Pháp - Việt. Cha ông, Gustave-Marius Durand (1888–1960), quê ở vùng Brignole-Saint-Tropez, đã đến Hà Nội vào năm 1903 và thành lập một văn phòng dịch thuật tại đây. Mẹ ông, bà Nguyễn Thị Bình (1893-1956), quê ở tỉnh Kiến An, Hải Phòng, là một trong những phụ nữ Việt đầu tiên kết hôn với người Pháp.

Với xuất thân khác biệt, Maurice Durand được thụ hưởng một nền giáo dục Pháp văn cổ điển ưu việt và được nuôi dưỡng trong chiếc nôi văn hóa Việt Nam, ông nhanh chóng có được nền tảng kiến thức vững chắc về cả Hán ngữ lẫn Việt ngữ. Chính nền tảng này đã làm nên Tri thức văn hóa cổ truyền Việt Nam, cuốn sách giữ vị trí đặc biệt quan trọng, không thể thay thế trong giới Việt Nam học ở phương Tây từ nhiều thập kỷ qua.

Hơn thế, công trình này còn bao hàm những dữ liệu đặc biệt về nhân chủng học, lịch sử y học và các kỹ thuật được bổ sung nhờ sự cộng tác của người bạn thân thiết là Huard, PGS về giải phẫu từ năm 1936, trường Khoa Y ở Hà Nội năm 1946, chủ tịch Hội Lịch sử y học Pháp từ năm 1967 đến 1969, Viện sĩ Viện Hàn lâm Y học năm 1981.

Sách Tri thức văn hóa cổ truyền Việt Nam. Ảnh: TTTB.

Văn hóa Việt Nam sánh ngang với các nền văn hóa cổ điển lớn

Theo Maurice Durand, mỗi nền văn minh đều có hình thái nhân khẩu riêng, có phương thức sinh sống và mai táng riêng, có lối sống và trình độ văn hóa đặc thù. Tuy nhiên, phẩm giá và trí tuệ con người không được đo lường ở mức sống cao hay thấp, và trong một nền văn minh với trình độ rất cao vẫn có thể xuất hiện một trình độ văn hóa khiêm tốn. Một trình độ văn hóa cao không chấp nhận sự dung tục. Tiện nghi vật chất có thể khiêm tốn theo hướng khổ hạnh nhưng con người được nâng lên trên bản thân họ để có càng nhiều người đạt niềm vui trí tuệ càng tốt.

Ở Việt Nam, đặc biệt ở vùng nông thôn miền Bắc, cư dân ở đây có lối sống rất chuẩn mực, đạo đức, “mặc dù nghèo khổ nhưng họ không sống tiện, dù có lao mình đi tìm mối lợi cục bộ và hạ mình nhận một công việc với thù lao thấp, họ vẫn tạo dựng một nếp sống văn minh cân bằng và hợp lý, điều này đôi khi chúng ta không thấy ở những nước phát triển hơn nhiều”.

Tri thức văn hóa cổ truyền Việt Nam tái hiện bức tranh toàn diện về đời sống truyền thống Việt Nam một cách có hệ thống bao gồm: kiểu hình nhân khẩu học đặc thù, phương thức cư trú, sản xuất, cơ cấu gia đình làng xã, tín ngưỡng, tôn giáo, thế giới quan, đạo đức, lễ nghi, giáo dục, kỹ thuật thủ công...

Phạm vi khảo cứu chủ ý dừng ở đầu thế kỷ XX - thời điểm điểm văn minh phương Tây bắt đầu tác động mạnh vào đời sống Việt Nam. Khi giá trị truyền thống bị giằng xé giữa cũ và mới, văn hóa Việt Nam có năng lực tự phê phán, tiếp thu khoa học và biến đổi để phù hợp thời đại, mà không đánh mất căn bản truyền thống.

Theo Maurice Durand, văn hóa và văn minh Việt Nam đã kiến tạo một thế giới ước lệ trong đó con người vừa là chủ thể sáng tạo vừa là tạo vật. Trải qua nhiều thế kỷ văn hóa Việt Nam không thu nhận bất cứ yếu tố bên ngoài nào (Ấn Độ, Trung Hoa, hay phương Tây) mà không tìm cách bắt yếu tố đó chấp nhận dấu ấn văn hóa bản địa riêng, điều này đảm bảo rằng nền văn hóa đó đủ sự cố kết bền chặt để chống chọi với các sức ép từ bên ngoài.

Theo các nhà nghiên cứu, Tri thức văn hóa cổ truyền Việt Nam là cuốn sách nền tảng cho học giả phương Tây để hiểu bản sắc Việt, cơ chế vận hành của xã hội truyền thống và lý giải vì sao văn hóa Việt Nam có sức bền bỉ, linh hoạt và dung hợp hiếm có.