Thú thật hồi mới quen Charles Strickland, chưa khi nào tôi nhận thấy ở ông có điều gì đó khác thường. Nhưng bây giờ thì chẳng thể nào phủ nhận được sự vĩ đại của ông. Tôi không nói đến cái vĩ đại nơi một chính khách may mắn hay một quân nhân thành công; thứ phẩm chất thuộc về địa vị hơn là phẩm chất của con người; mà một khi hoàn cảnh thay đổi, thì nó sẽ âm thầm giảm sút.

Thủ tướng mãn nhiệm thường bị xem là nhà hùng biện khoa trương, còn vị tướng không cầm quân chẳng khác nào là người anh hùng mạt lộ ở quê xứ. Sự vĩ đại của Charles Strickland là xác thực. Có thể người đời không thích tài nghệ của ông nhưng dù sao thì họ cũng khó lòng phủ nhận được nó.

Ông khuấy động và dẫn dắt. Thời mà người ta chế giễu ông đã qua rồi, vả lại việc bênh vực hay ca tụng ông cũng không còn bị xem là gàn dở hoặc ương ngạnh nữa. Người ta chấp nhận chuyện có tài thì có tật. Chắc hẳn, vị trí của ông trong nghệ thuật vẫn còn bị bàn cãi, cũng như những lời tâng bốc của những kẻ ngưỡng mộ ông so với những lời gièm pha chẳng bớt đi được chút dị hợm.

Tranh vẽ Paul Gaugauin - nguồn cảm hứng để tác giả viết tiểu tuyết Vầng trăng và sáu xu. Nguồn: BBC.

Nhưng có một điều không còn nghi ngờ gì nữa, đó chính là tài nghệ của ông. Theo ý tôi, điều thú vị nhất trong nghệ thuật là cá tính của người nghệ sĩ; và nếu cá tính ấy độc đáo thì tôi sẵn lòng châm chước cho cả nghìn điều lầm lỗi. Tôi cho rằng Velasquez là danh họa tài năng hơn El Greco nhưng thói quen đã làm giảm sút lòng ngưỡng mộ mà người ta dành cho ông: một người gốc Crete, vốn duy cảm và u sầu, sẵn sàng dâng tặng tâm hồn huyền bí của mình hệt như đang thực hiện nghi thức tận hiến.

Người nghệ sĩ, họa sĩ, thi sĩ hoặc nhạc sĩ thông qua sáng tạo công phu và lộng lẫy của mình, làm thỏa mãn cảm quan thẩm mỹ; ngặt nỗi, điều đó lại giống với bản năng tình ái và mang cùng tính chất man dã như nó: người nghệ sĩ phô bày ra trước mắt người đời tài năng đặc biệt của chính mình.

Việc truy tìm điều bí ẩn nơi anh ta cũng hấp dẫn không kém một câu chuyện trinh thám. Đó là cái khúc mắc lớn lao không có lời giải đáp. Người ta dễ dàng nhận thấy trong các tác phẩm của Strickland một cái tôi lạ kỳ, đau đáu và đa mang; chính điều này đã khiến cho ngay cả những người vốn không thích tranh của ông chẳng còn làm ngơ trước những bức tranh ấy; gây nên mối quan tâm, hiếu kỳ đến cuộc đời và cá tính của ông.