Cà phê trong lịch sử thương mại toàn cầu

Thương mại cà phê thay đổi cục diện kinh tế quốc gia

Thương mại toàn cầu là một quá trình mở rộng giao lưu kinh tế giữa các khu vực, quốc gia, từ trao đổi tự phát đến hệ thống thương mại phức tạp, chịu ảnh hưởng bởi các yếu tố chính trị, kinh tế và công nghệ với mục tiêu là thúc đẩy tăng trưởng, thịnh vượng và hợp tác quốc tế. Lịch sử thương mại toàn cầu trải qua nhiều giai đoạn phát triển quan trọng. Cổ đại, “con đường tơ lụa” đã kết nối châu Á, châu Âu và châu Phi, đặt nền tảng cho giao thương hàng hóa và văn hóa. Trung đại, thương mại đường biển phát triển giúp mở rộng giao thương xuyên lục địa, hình thành những thị trường toàn cầu sơ khai. Từ thời kỳ này, cà phê trở thành một hàng hóa quan trọng, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế thương mại toàn cầu, nâng cao vị thế của nhiều quốc gia.

Thế kỷ XVI, cà phê phổ biến trong đời sống văn hóa, xã hội Trung Đông và đế chế Ottoman. Hàng quán cà phê tại Istanbul và các thành phố lớn vừa là không gian giao lưu tri thức, vừa hình thành thị trường tiêu dùng cà phê nội địa ổn định, đưa cà phê trở thành mặt hàng có giá trị kinh tế cao. Đặc biệt, Ottoman coi cà phê là mặt hàng quý giá, nguồn lợi chủ lực thúc đẩy nền kinh tế đế chế cực thịnh vượng. Do đó, Ottoman kiểm soát chặt chẽ các tuyến thương mại chiến lược, ngăn cản việc xuất khẩu cà phê.

Thế kỷ XVII, cà phê là mặt hàng xa xỉ và mang lại lợi nhuận lớn, khiến các cường quốc như Anh, Pháp, Hà Lan cạnh tranh giành thị phần. Thương mại cà phê trở thành yếu tố quan trọng quyết định cán cân quyền lực kinh tế ở châu Âu, và là hàng hóa chiến lược trong cạnh tranh đế quốc.

Các công ty thương mại lớn như Dutch East India Company (Công ty Đông Ấn Hà Lan) mở rộng các tuyến hàng hải, thành lập đồn điền ở các thuộc địa từ châu Á đến châu Mỹ, để kiểm soát nguồn cung, phá vỡ thế độc quyền của Ottoman. Cùng với hệ thống vận tải đường biển mạnh nhất đương thời, Hà Lan vươn lên thành quốc gia cung cấp cà phê lớn nhất toàn cầu, và thống trị ngành hàng hải trong thế kỷ XVII. Sự kiện này đưa cà phê phổ biến trên toàn thế giới và mở rộng các vùng nguyên liệu, đặt nền tảng cho sự đa dạng hóa văn hóa cà phê theo đặc trưng của từng quốc gia. Anh và Pháp cũng phát triển hệ thống xuất khẩu từ các thuộc địa Caribbean và châu Mỹ, giành quyền kiểm soát nguồn cung cùng thị trường cà phê toàn cầu vào thế kỷ XVIII.

Thế kỷ XIX, trung tâm quyền lực dịch chuyển sang các quốc gia sản xuất tại châu Mỹ, nổi bật như Brazil, Jamaica và Colombia, nơi điều kiện tự nhiên lý tưởng cho cây cà phê phát triển. Brazil vươn lên vị thế cường quốc cà phê thế giới. Cà phê trở thành nguồn thu ngoại tệ chủ lực và thúc đẩy phát triển hạ tầng giao thông, cảng biển, tài chính của quốc gia này. Đến nay, cà phê vẫn là mặt hàng có giá trị cao và một nguồn thu nhập chính của Brazil. Riêng Colombia, với lợi thế về địa hình, khí hậu, tập trung vào cà phê Arabica chất lượng cao, đã xây dựng cà phê thành di sản quốc gia gắn với chất lượng và tính ổn định, mở rộng thị trường sang châu Âu và Bắc Mỹ.

Đặc biệt, thương mại cà phê tại châu Mỹ không chỉ định hình mô hình phát triển kinh tế quốc gia dựa trên xuất khẩu, mà còn ảnh hưởng sâu sắc đến cấu trúc xã hội, lao động và phân bố quyền lực kinh tế. Đặc biệt, cà phê đã làm thay đổi cán cân thương mại, đưa các quốc gia sản xuất cà phê trở thành mắt xích trung tâm trong chuỗi cung ứng toàn cầu.

Vai trò chiến lược của cà phê trong hệ thống thương mại toàn cầu

Trước khi cà phê được thương mại hóa, hoạt động giao thương chủ yếu dựa vào gia vị, lụa và hàng thủ công. Sự xuất hiện của cà phê đã mở ra một giai đoạn mới của thương mại toàn cầu. Từ một loại nông sản, cà phê được lưu thông xuyên lục địa, hình thành các chuỗi cung ứng quy mô lớn, thúc đẩy cạnh tranh giữa các đế quốc, trở thành mặt hàng chiến lược định hình cán cân kinh tế và quyền lực trong thương mại toàn cầu.

Với sự phổ biến rộng khắp, cà phê hình thành thị trường toàn cầu với chuỗi cung ứng phức tạp, kết nối các nền kinh tế đang phát triển và công nghiệp hóa. Thương mại cà phê không chỉ giới hạn trong lĩnh vực nông nghiệp mà còn tác động đến nhiều ngành kinh tế khác như: Vận tải, chế biến thực phẩm, máy móc nông nghiệp, tài chính, du lịch… Trong hệ thống thương mại toàn cầu hiện đại, cà phê đã vượt xa vai trò nông sản để trở thành một hàng hóa chiến lược, gắn liền với các cơ chế kinh tế, tài chính và xu hướng phát triển bền vững.

Hoạt động thương mại cà phê chịu sự chi phối của các sàn giao dịch hàng hóa quốc tế, giá cà phê được vận hành theo quy luật của cung - cầu, đầu cơ và tích lũy tư bản. Cơ chế này khiến giá cà phê có mức độ biến động cao, tác động trực tiếp đến thu nhập, tăng trưởng kinh tế và sự ổn định vĩ mô của các quốc gia phụ thuộc vào xuất khẩu cà phê. Lịch sử thương mại toàn cầu đã ghi nhận nhiều can thiệp liên Chính phủ, nhằm ổn định thị trường cà phê quốc tế trong bối cảnh thương mại toàn cầu đầy biến động. Năm 1940, Mỹ và một số nước Mỹ Latinh đạt thỏa thuận phân bổ hạn ngạch xuất khẩu, ổn định thị phần và giá cả. Năm 1962, các quốc gia sản xuất và tiêu thụ cà phê tiếp tục ký kết Hiệp định Cà phê Quốc tế, tiếp tục duy trì cơ chế hạn ngạch và ổn định giá cà phê toàn cầu.

Đồng thời, cà phê còn là tác nhân góp phần tái cấu trúc thương mại toàn cầu khi thúc đẩy hạ tầng thương mại và tài chính, mở rộng hợp đồng tương lai, công cụ phòng ngừa rủi ro và thị trường phái sinh. Giá cà phê trở thành tín hiệu kinh tế, ảnh hưởng đến dòng vốn, chính sách thương mại và chiến lược phát triển quốc gia.

Ngày nay, trong bối cảnh toàn cầu hóa gắn liền với sự mở rộng của các hiệp định thương mại tự do và xu hướng phát triển bền vững, thương mại cà phê phản ánh sự chuyển dịch từ xuất khẩu nông sản thô sang chuỗi giá trị cân bằng, gắn với trách nhiệm xã hội, bảo vệ môi trường và tiêu dùng có trách nhiệm. Các yêu cầu về truy xuất nguồn gốc, chứng nhận môi trường - xã hội, tiêu chuẩn lao động và trách nhiệm xã hội doanh nghiệp trở thành những điều kiện quan trọng trong các giao dịch cà phê quốc tế.

Các cường quốc cà phê như Brazil, Việt Nam, Colombia, Jamaica… đã triển khai nhiều chiến lược nâng cao giá trị gia tăng cho ngành cà phê, từ cải tiến kỹ thuật canh tác, thích ứng với biến đổi khí hậu đến phát triển thương hiệu cà phê quốc gia. Song song với các chính sách và chiến lược quốc gia, nhiều hội thảo và diễn đàn quốc tế về phát triển cà phê bền vững đã được tổ chức. Tiêu biểu có thể kể đến các hội nghị của Tổ chức Cà phê thế giới (ICO), Diễn đàn Cà phê Toàn cầu (Global Coffee Forum), Hội nghị Cà phê Bền vững (Sustainable Coffee Conference)… Đặc biệt, những mô hình như thương mại công bằng, cà phê đặc sản và xây dựng chỉ dẫn địa lý ngày càng được nhấn mạnh, không chỉ nhằm cải thiện sinh kế cho người sản xuất mà còn hướng tới việc tái cấu trúc chuỗi giá trị cà phê theo hướng cân bằng và bền vững hơn.

Đặc biệt, vai trò của cà phê trong thương mại toàn cầu cũng đang được tái định nghĩa dưới tác động của kinh tế tri thức và xu hướng tiêu dùng bền vững. Cà phê không chỉ được định giá dựa trên sản lượng hay chất lượng vật lý, mà còn gắn với các yếu tố vô hình như câu chuyện nguồn gốc, bản sắc văn hóa, tri thức bản địa và giá trị thương hiệu. Sự chuyển dịch này nâng tầm cà phê từ một hàng hóa đại trà thành sản phẩm mang tính tri thức và giá trị gia tăng cao. Điều này phản ánh sự thay đổi trong thị hiếu tiêu dùng và cấu trúc thương mại toàn cầu.

Tại Việt Nam, cà phê được định vị như một di sản văn hóa phi vật thể sống động, mang giá trị toàn cầu, đóng góp cho phát triển bền vững. Nổi bật, “Tri thức trồng và chế biến cà phê Đắk Lắk” được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia và đang hướng tới trình UNESCO ghi danh vào Danh sách Thực hành tốt bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Nhiều chuyên gia, tổ chức, doanh nghiệp đã đồng hành cùng chính quyền địa phương trong hành trình làm giàu bản sắc và mở ra con đường tri thức, triết đạo cho cà phê Việt Nam, từng bước khẳng định vị thế trong chuỗi giá trị toàn cầu. Trong đó, bằng hệ sản phẩm cà phê năng lượng khác biệt - đặc biệt, các dự án, mô hình hàng quán đặc sắc chứa đựng đa dạng phong cách thưởng lãm cà phê kết hợp văn hóa, triết lý cà phê, Trung Nguyên Legend đã góp phần thúc đẩy ngành cà phê Việt Nam phát triển mạnh mẽ, trở thành biểu tượng của sự bền vững và bản sắc quốc gia trên toàn cầu.

Từ một loại nông sản truyền thống, cà phê đã trở thành một hàng hóa chiến lược trong thương mại nông sản toàn cầu. Không chỉ đóng vai trò tích cực trong việc cải thiện sinh kế người dân, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế của các quốc gia, cà phê đang góp phần định hình các xu hướng phát triển bền vững, cấu trúc chuỗi giá trị và chuẩn mực thương mại trong bối cảnh kinh tế thế giới đang chuyển biến sâu sắc.

Thân mời bạn đọc đón xem loạt video Cà Phê Triết Đạo đã được đăng tải trên kênh. Bên cạnh đó, độc giả có thể tìm hiểu thêm thông tin trên website.

Đón đọc kỳ sau: Chủ nghĩa phương Đông trong lịch sử cà phê.