Dấu ấn cà phê trong lịch sử học

Lịch sử học - sự thấu suốt quá khứ và định hình tương lai nhân loại

Lịch sử học được biết đến như lĩnh vực nghiên cứu từ thời cổ đại, tồn tại dưới hình thức truyền miệng hoặc ghi chép trên đá, giấy cói… nhằm lưu giữ ký ức, thay thế những câu chuyện thần thoại, truyền thuyết và cung cấp bài học về đạo đức, chính trị cho các nhà lãnh đạo. Trước thế kỷ 17, lịch sử học hòa lẫn với văn học, huyền thoại, phương pháp nghiên cứu chủ quan, chú trọng kể chuyện hơn phân tích.

Đến thời kỳ Khai sáng - khi con người tập trung sử dụng lý trí, khoa học và theo đuổi hạnh phúc để cải thiện xã hội và con người - ngành lịch sử có chuyển biến mạnh mẽ. Sự phát triển của chủ nghĩa duy lý, cuộc cách mạng in ấn và mối quan tâm ngày càng lớn đến vị trí của con người trong xã hội, đã thúc đẩy nhu cầu giải thích quá khứ, đặc biệt là nguồn gốc và quy luật vận động của xã hội loài người, bằng phương pháp khoa học thay vì yếu tố siêu nhiên. Mâu thuẫn xã hội ngày càng sâu sắc cũng khiến giới trí thức truy tìm nguyên nhân lịch sử của vấn đề hiện tại, từ đó hình thành tư duy phân tích và phê phán trong sử học.

Trong tiến trình này, lịch sử học không chỉ dừng lại ở việc ghi chép quá khứ mà trở thành yếu tố quan trọng định hình tương lai của văn minh nhân loại. Sử gia người Đức Leopold von Ranke (1795-1886) đặt nền móng cho sử học hiện đại với chủ trương nghiên cứu dựa trên tài liệu lưu trữ chính xác, đảm bảo tính khách quan cao nhất nhằm tái hiện quá khứ “như nó vốn có”. Đặc biệt, mô hình hội thảo lịch sử và phương pháp phê bình sử liệu được ông đưa vào đại học - đánh dấu bước ngoặt lịch sử học chính thức tách khỏi văn học và triết học, trở thành ngành khoa học độc lập từ thế kỷ 19.

Với sự phát triển của khoa học, kinh tế, xã hội cùng hệ thống học thuật ở thế kỷ 19, 20, con người đã tiếp cận quá khứ một cách đa dạng. Lịch sử học dần mở rộng phạm vi và phương pháp nghiên cứu, từ sự kiện chính trị đến đời sống xã hội, kinh tế, văn hóa, trải nghiệm đời thường của con người. Nhiều trường phái sử học hình thành như chủ nghĩa thực chứng, trường phái Annales, sử học Marxist… đưa lịch sử học trở thành ngành khoa học liên ngành, giải thích quá khứ ở cả cấp độ vĩ mô lẫn vi mô. Thế giới theo đó, được nhìn nhận qua những cấu trúc kinh tế, trao đổi thương mại và mạng lưới giữa cộng đồng, quốc gia. Sự mở rộng của tuyến thương mại xuyên lục địa, sự dịch chuyển của con người, hàng hóa, tri thức và công nghệ cũng định hình một lịch sử mang tính toàn cầu.

Từ ghi chép, tường thuật, lịch sử học trở thành môn khoa học giúp tái tạo và giải thích quá khứ loài người. Ngoài ra, lịch sử học cũng giúp con người hiểu sâu hơn về sự đan xen giữa các nền văn minh, ý nghĩa của quá khứ đối với tương lai chung nhân loại. Qua đó, con người hiểu rõ hơn quy luật vận động xã hội, thành tựu và sai lầm trong quá khứ để rút ra bài học kinh nghiệm, hướng tới xây dựng cuộc sống thịnh vượng, hạnh phúc.

Dấu ấn cà phê trong tiến trình lịch sử văn minh của nhân loại

Du nhập vào châu Âu thế kỷ 17, cà phê nhanh chóng trở thành nguồn năng lượng thức tỉnh tư duy, hướng con người đến sự minh định của lý trí, mở ra thời kỳ Khai sáng. Theo đó, hàng quán cà phê là không gian mang tính biểu tượng của tư duy khoa học và phản biện, thực sự là trung tâm văn hóa và diễn đàn đối thoại học thuật của giới trí thức châu Âu.

Hàng quán cà phê không chịu áp lực từ chính quyền hay giáo hội, đồng thời đóng vai trò như trung tâm thông tin và truyền thông - nơi báo chí, tin tức về kinh tế, hàng hải, chính trị… được cập nhật liên tục. Nhờ vậy, nơi đây thu hút nhiều triết gia và sử gia lui đến để quan sát đời sống xã hội, ghi chép, phân tích và tự do đối thoại, lý luận. Trong môi trường cởi mở này, tri thức lịch sử được sản sinh với nhiều trường phái và luận thuyết lịch sử được hình thành, phản ánh nhịp sống của một thế giới đang biến đổi. Lịch sử học theo đó bước vào tiến trình khoa học hóa với cách tiếp cận lý tính, hệ thống, dựa trên quan sát xã hội, tranh luận và tư duy phê phán.

Trong đó, nổi bật là quán Café Procope tại Paris. Nơi đây quy tụ triết gia Voltaire và Diderot tranh luận, định hình nguyên tắc quan trọng của sử học hiện đại như: Phương pháp dựa trên chứng cứ, tư duy so sánh và hoài nghi khoa học. Karl Marx cũng thường lui tới quán cà phê Berlin và Paris để trao đổi với những nhà tư tưởng cấp tiến, từ đó phát triển quan điểm duy vật lịch sử có ảnh hưởng sâu rộng đến sử học thế kỷ 20.

Đặc biệt, không chỉ là thức uống yêu thích của các nhà sử học và triết gia, cà phê còn là đối tượng quan trọng trong nghiên cứu lịch sử toàn cầu. Nghiên cứu nguồn gốc, văn hóa tiêu dùng, sự dịch chuyển quyền lực, thương mại… cho thấy sự tác động mạnh mẽ của cà phê đến biến động về kinh tế, xã hội, chính trị trên toàn cầu qua nhiều thế kỷ. Lịch sử cà phê không chỉ là câu chuyện về thức uống, mà còn là diễn trình tiến hóa kinh tế, xã hội và chính trị của nhiều cộng đồng nhân sinh, về quyền lực, cấu trúc xã hội, thương mại quốc tế và kinh tế hiện đại.

Từ một loại hạt giúp con người tỉnh táo được phát hiện tại Ethiopia vào thế kỷ thứ 9, cà phê trở thành hàng hóa toàn cầu, tác động sâu rộng đến đời sống kinh tế, xã hội, văn hóa, đồng thời mở hướng cho xu thế thương mại công bằng và phát triển bền vững. Trong quá trình này, cà phê gắn liền với sự chuyển đổi tâm thức con người, sự dịch chuyển quyền lực, toàn cầu hóa và hình thành mối quan hệ thương mại quốc tế.

Hàng quán cà phê - từ không gian sinh hoạt xã hội quan trọng của đế quốc Ottoman, đến không gian kết nối xã hội, trung tâm trao đổi tri thức của giới trí thức châu Âu - trở thành môi trường để hình thành và phát triển các phong trào, tư tưởng, thúc đẩy xã hội ngày càng tiến bộ. Lấy hàng quán cà phê là chủ đề nghiên cứu, nhà sử học Fernand Braudel (1902-1985), thuộc trường phái Annales, nhìn nhận hàng quán cà phê là biểu tượng của đời sống đô thị và nhịp sống kinh tế - xã hội. Braudel đặc biệt quan tâm đến việc hàng quán cà phê phản ánh đời sống vật chất và cấu trúc xã hội, cho phép hiểu sâu hơn về chuyển động kinh tế và văn hóa trong thế giới đang toàn cầu hóa. Đây là thành tố văn minh, tác động cùng lúc đến nhiều bình diện của đời sống con người, góp phần tạo nên di sản văn minh nhân loại.

Trong bối cảnh nền kinh tế tri thức ngày nay, giá trị sáng tạo và tỉnh thức của cà phê tiếp tục được phát huy mạnh mẽ, góp phần định hình phương thức con người suy nghĩ, hành động để kiến tạo tương lai bền vững.

Thân mời bạn đọc đón xem loạt video Cà Phê Triết Đạo đã được đăng tải trên kênh. Bên cạnh đó, độc giả có thể tìm hiểu thêm thông tin trên website.

Đón đọc kỳ sau: Cà phê trong lịch sử toàn cầu hóa.