Rành sáu câu... mút mùa Lệ Thuỷ

Biên cương lá rơi Thu Hà em ơi! Đường dài mịt mùng em không đến nơi. Mây nước buồn cơn lửa binh. Hết kể chuyện chung tình. Khóc than riêng em một mình. Cây tuôn lá xanh xây mồ cho anh. Tình đầu bẽ bàng trong cơn chiến chinh. Đưa tiễn nào hay rẽ chia. Cách trở hận muôn đời. Nói nữa chi thêm nghẹn lời.

(Võ Đông Sơ - Bạch Thu Hà, soạn giả Viễn Châu)

Nè, cô Hai có tin không? Cách đây chừng hơn 50 năm trước, ở vùng đất chó ăn đá, gà ăn sỏi khi nghe câu vọng cổ này, phát ra từ chiếc radio, có đứa nhóc hỉ mũi chưa sạch, mặt còn búng ra sữa, nghe xong bỗng dưng buồn suốt mấy ngày liền. Buồn vì cơn cớ gì? Chỉ vì giọng ca của người nghệ sĩ miền Nam du dương, nhịp nhàng lên xuống, kéo dài ngân vang, nghèn nghẹn lưng chừng, da diết lắm... Đứa nhóc đa cảm ấy chính là tôi đây, cô Hai à.

Sau này, lớn lên, tôi mới biết đó là một đoạn trong bài vọng cổ Võ Đông Sơ, ngoài ra có thêm Bạch Thu Hà do NSND Viễn Châu sáng tác từ cảm hứng về hai nhân vật này trong tiểu thuyết Giọt máu chung tình của nhà văn Tân Dân Tử, in năm 1926.

Rồi lại biết người miền Nam rất thích nghe vọng cổ, khoái xem cải lương. Khi đi vào vùng đất mênh mông sông nước nghe vút lên lời trao duyên đằm thắm: Hò lờ, hò lơ... Hò lờ hò, hò lơ... Chẻ tre bện sáo ơ cho dày / Ngăn ngang... ơ... sông Mỹ có ngày gặp em, lại còn biết thêm nhiều câu cửa miệng rất đỗi quen thuộc, không “đụng hàng” với vùng miền khác.

Ảnh minh hoạ. Nguồn: Mytour.

Thí dụ Rành sáu câu / Rành sáu câu vọng cổ; Thanh minh thanh nga; Mút mùa lệ thủy; Ca giỡn nhịp; Bài bản tổ... Cách nói này, đã phản ánh tâm lý cư dân vùng đất mới yêu chuộng một loại hình nghệ thuật mới: cải lương. Bấy lâu nay, đã có nhiều nhà nghiên cứu về năm tháng ra đời của cải lương, nhìn chung vẫn là cột mốc mà cụ Vương Hồng Sển đã quả quyết trong Hồi ký 50 năm mê hát (1968). Ta hãy đọc lại đôi dòng:

a. Cho đến năm 1915 tại miền Nam, và chính tại Sài Gòn, các tài tử còn ca các bài cũ kiểu ‘độc thoại’ và không bao giờ khi ca có ra bộ; có thể ví đó là thời kỳ thai nghén hay tượng hình tượng trứng của ca hát.

b. Bắt đầu từ 1916, có ca đối thoại, nhiều người và gọi đó là ‘ca ra bộ’. Điển hình nhứt là bài Tứ đại oán Bùi Kiệm thi rớt phát khởi từ Vũng Liêm (Vĩnh Long) nhà thầy Phó Mười Hai. Đây là thời kỳ trứng nở biến ra nhộng nhưng chưa biết se tơ.

c. Đêm 16.11.1918 tại rạp hát Tây Sài Gòn, có diễn tuồng Pháp - Việt nhứt gia cũng gọi Gia Long tẩu quốc. Thời kỳ này, con tằm đã biết kéo chỉ, nhưng chưa khéo như sợi tơ tằm ‘cải lương’ sau này; tuy vậy nên kể là thời kỳ phôi thai của cải lương được.

d. Sau đêm 16.11.1918 André Thân trước, rồi Năm Tú sau, đưa cải lương lên sân khấu thiệt thọ. Năm 1922 chính là năm điển hình, diễn tuồng Trang Tử thử vợ và tuồng Kim Vân Kiều mấy phen tại rạp Mỹ Tho rồi lên diễn tại rạp Chợ Lớn và rạp Modern Sài Gòn.

Lúc này cải lương đã ra đời và thành hình thật sự. Con tằm đã lanh lẹn và sợi chỉ đã săn, thâu súc lại chắc chắn. Một sợi tơ kéo ra Bắc do sinh viên trường Cao đẳng. Tính đến năm 1968, sợi tơ đã được 50 năm và biến biến hóa hóa thiên hình vạn trạng không biết sẽ đi đến đâu mà đoán trước được. (tr.176)

Vậy, cột mốc ra đời của loại hình nghệ thuật này là năm 1918. Thế thì, chuyện đang định bàn ở đây là gì? À, sở dĩ dài dòng, nãy giờ là tôi muốn vòng vo tam cuốc để dẫn tới câu nói đang gây tranh luận sôi nổi trong và ngoài giới mê cải lương: Hiểu thế nào cho đúng với câu cửa miệng Mút mùa lệ thủy? Lệ thủy là danh từ chung hay riêng? Có liên quan gì tới cải lương? Mà, một trong những yếu tố khiến người ta thích cũng vì tuồng tích đó ca vọng cổ ít hay nhiều, ca thế nào để “đốn tim” khán giả...

Nghe hỏi thế, một bạn đặt tên theo con số “17568” cho rằng: “Tôi sống ở Bình Minh, tỉnh Vĩnh Long là quê hương của nghệ sĩ Lệ Thủy. Tôi năm nay 63 tuổi, góp ý về câu thành ngữ Mút mùa Lệ Thủy như sau: Nghĩa đen, coi Lệ Thủy diễn cho đến hết mùa gặt lúa (bắt đầu từ đầu tháng Chạp). Trong mùa gặt, cận Tết Nguyên đán, các đoàn Cải lương thường lưu diễn phục vụ.

À, cô Hai vừa bảo sao không hỏi nghệ sĩ Lệ Thủy chứ gì? Ý kiến này hay đấy. Theo như tôi biết, nghệ sĩ Lệ Thủy sinh năm 1948 tại Vĩnh Long; năm 1964 được giải Thanh Tâm cùng đợt với Thanh Sang; năm 2012 được danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân, ngoài ra còn nhiều giải thưởng khác. Với câu hỏi đó, thưa rằng, nghệ sĩ Lệ Thủy trả lời như sau: “Câu này ra đời từ những năm 1965 - 1970 ở vùng Đồng bằng sông Cửu Long, lúc ấy tôi đi hát khắp tỉnh ở vùng này nên không biết chính xác xuất xứ từ tỉnh nào. Khi lần đầu tiên nghe câu này, tôi hơi hoang mang, thật tình là cũng không hiểu hết ý nghĩa câu đó, và tại sao có. Tôi tìm hiểu và được nghe giải thích đó là câu nói của mấy người đàn ông khi họ ngồi nhậu với nhau, họ ví giọng hát của tôi ngọt ngào và trót lọt. Nói như ‘dân’ nhậu thì là ‘Uống cái tót’, hay ‘Uống cho mút mùa đi’.

Sau này tiếp xúc với bà con miền Tây, tôi được nghe thêm những câu như là: ‘Giếng đó sâu mút mùa Lệ Thủy luôn đó’; ‘Tụi nó yêu nhau mút mùa mà chưa cưới’; hay ‘Đường xa mút mùa Lệ Thủy’...” (Kiến thức ngày nay - số 793 ra ngày 20.8.2012, tr.46). Vậy, có thể “gút lại” cuộc tranh luận được chưa? Vẫn chưa. Trộm nghĩ, ai đó cho rằng câu này nhằm chỉ huyện Lệ Thủy ở Quảng Bình thì cũng không sao cả, nếu quả thật người dân nơi đó có sử dụng. Có điều khi tôi dò hỏi, đa phần chỉ... mỉm cười nhè nhẹ rồi lảng qua chuyện khác. Trong khi đó, câu này đã đi vào từ điển phương ngữ Nam Bộ với cách giải thích na ná như vừa nêu dẫn chứng trên.

Tuy nhiên, có phải câu nói đó sử dụng nhằm chỉ đích danh nghệ sĩ Lệ Thủy hay không thì cần thêm những chứng cứ khác nữa. Thí dụ, báo chí miền Nam thời đó đã ghi nhận câu này như thế nào khi bình luận về giọng ca Lệ Thủy? Trong các bài báo viết về chương trình cải lương mà Lệ Thủy diễn thời đó, có nhắc lại câu cửa miệng này không?

Yêu cầu đặt ra về tính xác thực cần phải thế nhưng cũng có thể cách nói này chỉ phổ biến trong giới bà con mộ điệu cải lương ở các tỉnh miền Tây thuở ấy. Rồi dần dà về sau lan rộng ra và tồn tại đến hôm nay. Kể ra khi tìm hiểu về câu nói lưu truyền trong dân gian, dù nghe rất quen, rất phổ biến, xài đi xài lại nhiều lần như Mút mùa lệ thủy - nhưng rồi lúc tìm về nguồn gốc ra đời, thật khó có thể ai đó “chốt hạ” rành rẽ, rành mạch đến cỡ như rành sáu câu / rành sáu câu vọng cổ.

Tôi nói thế, cô Hai nghĩ thế nào mà lại gật đầu, gật gù mỉm cười duyên dáng thế kia? Thôi thì, cãi cọ làm chi, chi bằng ta cùng song ca mùi mẫn cho tươi sự đời: Biên cương lá rơi Thu Hà em ơi! Đường dài mịt mùng em không đến nơi. Mây nước buồn cơn lửa binh. Hết kể chuyện chung tình. Khóc than riêng em một mình... Thế là đã vui cùng chữ nghĩa rồi, phải không cô Hai mình ơi?

Dạ.