T

háng 9/2017 đánh dấu cột mốc 40 năm Mỹ và ASEAN thiết lập quan hệ chính thức. Sau giai đoạn dài quan hệ nồng ấm dưới thời Tổng thống Obama, khu vực Đông Nam Á phải làm quen với một chính quyền Mỹ mới dưới thời Tổng thống Trump chủ trương “Nước Mỹ trước tiên”; trong khi chính sách đối ngoại vẫn chưa được định hình rõ ràng.

Không chỉ vậy, ngay trong những ngày đầu tiên, Tổng thống Trump đã gây sốc bằng việc rút Mỹ khỏi TPP, hiệp định có 4 nước ASEAN tham gia là Singapore, Malaysia, Brunei và Việt Nam, và tuyên bố điều tra lại quan hệ thương mại với 16 nước, bao gồm Indonesia, Thái Lan, Malaysia và Việt Nam.

Sau 8 tháng, chính quyền Trump đã có một số hành động nhằm khẳng định Mỹ vẫn quan tâm khu vực Đông Nam Á và ưu tiên mối quan hệ với ASEAN. Tuy nhiên, nếu so sánh với những kết quả ấn tượng mà cựu tổng thống Obama dành cho Đông Nam Á cùng ASEAN thì chính quyền Trump phải hành động nhiều hơn để “bắt kịp” về mức độ quan hệ ở khu vực này.

Tổng thống Barack Obama là một trong những tổng thống Mỹ vô cùng quan tâm khu vực Đông Nam Á. Dưới nhiệm kỳ của ông, quan hệ Mỹ - ASEAN được mở rộng đáng kể, cho thấy giá trị chiến lược của ASEAN trong tổng thể chính sách tái cân bằng của Mỹ khi hướng về châu Á - Thái Bình Dương.

Ông Obama lập kỷ lục là tổng thống công du đến Đông Nam Á nhiều nhất (13 lần) so với những người tiền nhiệm. Nổi bật trong số này là chuyến thăm lịch sử đến Myanmar (năm 2012 và 2014) và Lào (năm 2016) sau nhiều thập kỷ. Dưới thời ông, Mỹ đã phê chuẩn Hiệp ước Hữu nghị và Hợp tác; trở thành quốc gia đầu tiên ngoài ASEAN bổ nhiệm một đại sứ thường trú tại khối này.

Tuy nhiên, các chính sách không chỉ với ASEAN, châu Á hay tổng thể chính sách đối ngoại của chính quyền Trump vẫn chưa chính thức được định hình rõ ràng. Một phần của tình trạng này là do thiếu hụt số lượng lớn quan chức cao cấp tại Bộ Ngoại giao Mỹ. Nhiều bộ phận quan trọng đến nay vẫn do những vị cấp phó trợ lý ngoại trưởng hoặc quyền trợ lý ngoại trưởng, nên họ vẫn bị giới hạn trong việc xây dựng chính sách hoặc ra quyết định.

Dưới thời Trump, sự "tái cân bằng" chuyển hướng sang nhấn mạnh về định hình và xây dựng chiến lược an ninh, kêu gọi nỗ lực tập thể để đối phó với các mối đe dọa như tấn công khủng bố và nguy cơ hạt nhân. Do vậy, cách tiếp cận hiện tại của Washington với khu vực Đông Nam Á xuất phát chủ yếu từ những lo ngại nổi bật là 3 vấn đề: Triều Tiên, khủng bố, và tình hình Biển Đông. Trước sự leo thang căng thẳng ở Đông Á vì chương trình hạt nhân và tên lửa Triều Tiên, Tổng thống Trump khẳng định sẽ buộc Bình Nhưỡng trả giá nếu dám đe dọa đến Mỹ.

Hồi tháng 8 vừa qua, Ngoại trưởng Mỹ Rex Tillerson trong chuyến công du đầu tiên đến ASEAN đã vận động các nước trong khối ủng hộ những biện pháp trừng phạt quốc tế chống lại Triều Tiên, thúc giục các nước hành động nhiều hơn để cắt hoặc giảm nguồn thu chảy vào Triều Tiên, vốn là cơ sở để nước này phát triển vũ khí.

Rời Philippines, Ngoại trưởng Tillerson đến thăm Thái Lan và Malaysia đều là những nước có "quan hệ đặc biệt" với Triều Tiên. Trong năm 2016, Thái Lan là đối tác thương mại lớn thứ 4 của Triều Tiên với giá trị thương mại song phương ước tính 53 triệu USD. Những mặt hàng xuất khẩu chủ lực gồm thép không gỉ và vi mạch. George McLeod, chuyên gia tư vấn chính trị tại Thái Lan, cho rằng những mặt hàng này "có khả năng nằm trong danh sách hàng hóa cấm vận mà Liên Hợp Quốc áp đặt lên Triều Tiên, hoặc thậm chí có thể được sử dụng trong chương trình tên lửa của nước này".

Các doanh nhân và doanh nghiệp Triều Tiên cũng được tạo điều kiện hoạt động ở Thái Lan. Họ được cho là cầu nối tài chính của quê hương với thế giới bên ngoài.

Đối với Malaysia, đây là nước mà Mỹ xác định là một trong những bên chủ chốt có thể giúp kiềm chế và cô lập Triều Tiên. Theo cơ quan tình báo Mỹ, Malaysia là địa điểm mà người Triều Tiên thường tổ chức những cuộc họp kín với các bên khi cần thiết. Quốc gia này cũng là một trong những nơi hiếm hoi mà doanh nhân Triều Tiên có thể đến đặt trụ sở làm ăn, từ đó mang về nhiều ngoại tệ cho quê hương. Thậm chí, người Triều Tiên còn xem các cảng và sân bay ở Malaysia là điểm trung chuyển để vận chuyển các chuyến hàng liên quan đến quốc phòng.

Bất chấp những động thái quân sự, tuyên bố cứng rắn và trừng phạt của Mỹ, Triều Tiên chẳng những không có dấu hiệu tạm ngưng mà còn thúc đẩy nhanh hơn chương trình tên lửa và hạt nhân của nước này. Bình Nhưỡng đã thực hiện vụ thử hạt nhân lần sáu vào ngày 3/9 và các vụ phóng tên lửa đạn đạo xuyên lục địa.

Do vậy, các chuyên gia nhận định tình hình Triều Tiên sẽ là chủ đề nổi cộm nhất mà Tổng thống Trump muốn thảo luận trong chuyến công du châu Á đầu tiên vào tháng 11 tới đây.

Ngoài vấn đề Triều Tiên, Ngoại trưởng Tillerson cũng trao đổi với giới chức Malaysia về "quan điểm của Mỹ với cách giám sát các phần tử khủng bố và cực đoan, đặc biệt là việc tuyên truyền của chúng trên mạng xã hội".

Khu vực Đông Nam Á là quê hương của khoảng 15% tín đồ Hồi giáo trên toàn thế giới. Tại đây, quốc gia có nhiều người theo đạo Hồi nhất là Malaysia và Indonesia, chiếm đến 85% khu vực. Hồi mới nhậm chức, Tổng thống Trump không được lòng các quốc gia này do ông ban hành lệnh cấm nhập cảnh đối với những nước Hồi giáo.

Tuy nhiên, “Washington hiểu rõ về vai trò của Malaysia, Indonesia và Philippines trong việc đối phó các mối đe dọa của khủng bố Hồi giáo cực đoan. Bên cạnh cuộc chiến chống phiến quân IS ở Trung Đông, Mỹ nhận thức rõ sự lan tỏa ảnh hưởng của tổ chức này đang dần mở rộng tại khu vực Đông Nam Á, đặc biệt sau vụ phiến quân Maute thân IS đánh chiếm thành phố Marawi ở miền Nam của Philippines hồi tháng 5”, chuyên gia Murray Hiebert nói với Zing.vn.

Khi tiếp đón các ngoại trưởng ASEAN tại Washington hồi tháng 5, Ngoại trưởng Mỹ Tillerson tái khẳng định Mỹ ủng hộ một trật tự pháp quyền ở châu Á - Thái Bình Dương, bao gồm giải pháp hòa bình cho những tranh chấp dựa trên luật pháp quốc tế. Phát biểu này thể hiện quan tâm của chính quyền Trump về tình hình tranh chấp Biển Đông giữa Trung Quốc và 4 nước ASEAN.

Dưới thời Tổng thống Obama, hải quân Mỹ đã 4 lần điều tàu qua các khu vực tranh chấp trên Biển Đông để thực hiện tuần tra tự do hàng hải (FONOP), với lần cuối cùng được phê chuẩn diễn ra vào tháng 10/2016. Tuy nhiên, hoạt động này bị gián đoạn đáng kể từ sau khi ông Trump trở thành tổng thống Mỹ. Suốt 100 ngày đầu tiên ông Trump ở Nhà Trắng, Mỹ không điều tàu chiến nào đi qua các đảo nhân tạo ở Biển Đông.

Mãi đến ngày 25/5, tàu khu trục USS Dewey của Mỹ đi vào vùng 12 hải lý quanh Đá Vành Khăn thuộc quần đảo Trường Sa của Việt Nam. Đây là chuyến tuần tra FONOP ở Biển Đông đầu tiên dưới thời Tổng thống Donald Trump. Hai tháng sau, một tàu chiến Mỹ đã áp sát đảo Tri Tôn thuộc quần đảo Hoàng Sa của Việt Nam. Cuộc tuần tra hàng hải mới nhất mà Hải quân Mỹ tiến hành diễn ra vào ngày 10/8, khi tàu khu trục USS John S. McCain tiến vào vùng 12 hải lý quanh Đá Vành Khăn.

Do vậy, cuộc tuần tra của tàu USS Dewey gửi thông điệp đến các nước trong khu vực rằng chính quyền Trump vẫn quan tâm đến tình hình Biển Đông.

Tàu chiến mang tên lửa dẫn đường USS Dewey tuần tra Biển Đông vào tháng 5/2017. Ảnh: US Navy.

Vào đầu tháng 9, tờ Wall Street Journal dẫn một số nguồn tin tiết lộ Bộ Quốc phòng Mỹ lần đầu tiên lên kế hoạch tuần tra Biển Đông định kỳ hơn vào những tháng tới. Tờ báo không tiết lộ cụ thể thời gian và địa điểm.

Sự hiện diện đều đặn của Hải quân Mỹ ở vùng biển này củng cố lập luận của Washington về việc ủng hộ trật tự pháp lý về tự do lưu thông trên biển, chứ không phải phục vụ những ý đồ chính trị và ngoại giao nhất định. Cách làm này cũng khác với những chuyến tuần tra không định kỳ dưới thời ông Obama.

Washington Examiner dẫn lời các quan chức quân sự Mỹ rằng kế hoạch tăng cường tuần tra này nhất quán với tiêu chí quản lý hoạt động quân sự trong chính quyền Trump. Theo đó, tổng thống đã trao một số quyền tự quyết nhất định đối với một số chiến dịch cho các tướng lĩnh và bộ quốc phòng.

Tuy nhiên, biên tập viên Ankit Panda của trang The Diplomat cho rằng việc Nhà Trắng và Hội đồng An ninh Quốc gia không tham gia vào các kế hoạch FONOP có thể ảnh hưởng đến nỗ lực của Mỹ nhằm hợp tác với Trung Quốc, mà điển hình là vấn đề Triều Tiên. Bắc Kinh có thể trả đũa bằng những biện pháp ngoại giao nếu Washington tiếp tục tuần tra Biển Đông, từ đó kéo dài việc hợp tác có thể khiến Tổng thống Trump phẫn nộ.

Do vậy, Richard A. Bitzinger, nghiên cứu viên Trường Nghiên cứu Quốc tế S.Rajaratnam, lo ngại rằng: "Tổng thống Trump có thể sẽ tạm thời không quá chú trọng đến những vấn đề an ninh khác ở châu Á để đạt được sự hỗ trợ của Trung Quốc trong khủng hoảng hạt nhân và tên lửa Triều Tiên. Tôi dự đoán Mỹ sẽ không dành nhiều chú tâm đến vấn đề Biển Đông, nên các đồng minh và đối tác của Mỹ ở châu Á sẽ phải tự lực nhiều hơn".

Đối với ông Murray Hiebert, vị này bày tỏ quan điểm một cách ngập ngừng rằng ông hy vọng Tổng thống Trump sẽ đề cập đến tình hình Biển Đông, dù ít hay nhiều, trong các cuộc gặp với những lãnh đạo châu Á vào tháng 11 tới.

Sau 8 tháng cầm quyền của Tổng thống Trump, giới quan sát cho rằng ASEAN đã được trấn an phần nào về việc Mỹ vẫn tiếp tục duy trì và phát triển quan hệ với khu vực Đông Nam Á, đặc biệt trong bối cảnh sự nổi lên của Trung Quốc càng khiến vai trò của ASEAN quan trọng với cả Mỹ và Trung Quốc.

Khi nhận được nhiều câu hỏi về dự đoán chính sách của Mỹ với ASEAN trong những năm tới, chuyên gia Murray Hiebert khuyên rằng các bên cần kiên nhẫn và chờ đợi những động thái rõ ràng hơn từ chính quyền Trump. "Song song đó, mỗi nước vẫn phải tiếp tục những nỗ lực tích cực như hiện tại để tham gia và gắn kết nhiều hơn với Mỹ, qua đó nhắc nhở Washington về tầm quan trọng của mối quan hệ này", ông nói.