Mỗi sáng thức dậy, bà Rosario Perez gọi điện cho từng người con để chắc rằng chúng vẫn còn sống. Ba chàng trai, tất cả đều trong độ tuổi 20, phải liên tục ngủ nhờ nhà bạn bè hay người thân với hy vọng sẽ thoát khỏi tay những "đồ tể giấu mặt".

Họ không buôn bán ma túy, không phải thành viên một băng nhóm đang trốn chạy kẻ thù.

Đơn giản, họ là những thanh niên đang sống ở Philippines.

Dưới thời của Tổng thống Rodrigo Duterte.

Trong cuộc chiến chống ma túy.

Trong cơn mưa đêm tầm tã, tiếng kêu gào thất thanh cùng còi xe cảnh sát bất ngờ đánh thức những người dân nghèo trong khu ổ chuột ở Manila.

Tỉnh giấc, họ nhìn thấy anh Romeo Torres Fontanilla nằm sấp trên vỉa hè, những hạt mưa cứ thể rơi xuống và hòa vào vũng máu chỗ anh nằm. Người đàn ông 37 tuổi đã chết ít phút trước đó, máu vẫn không ngừng chảy ra từ vết đạn trên cơ thể anh.

Fontanilla chỉ là một trong hàng nghìn nạn nhân bị sát hại một cách bí ẩn trong cuộc chiến chống ma túy của Tổng thống Duterte. Ngay sau khi nhậm chức, ông kêu gọi cảnh sát “tiến lên và giết những kẻ nghiện”.

Theo lệnh của ông Duterte, cảnh sát Philippines triển khai chiến dịch "Súng hai nòng" trên toàn quốc nhằm vào những người buôn bán và sử dụng ma túy. Lực lượng này đã gõ cửa hàng triệu căn nhà để truy bắt các nghi phạm, thẳng tay giết hại họ mà không qua xử án.

Hàng nghìn người đã thiệt mạng trong các cuộc đụng độ với cảnh sát, bị bắn chết bởi các đội dân phòng, hay các băng nhóm thù địch triệt hạ. Một số tổ chức cáo buộc chính lực lượng cảnh sát Philippines đã ra tay hoặc thông đồng với các băng đảng xã hội đen để ám sát hàng nghìn người.

Theo Reuters, sau khi chọn lọc người tình nghi từ danh sách, những kẻ “thay trời hành đạo” bắt đầu nhiệm vụ thanh trừng. Một số người bị cho là bịt mặt, ngồi trên xe máy và bắn chết nghi phạm. Số khác bị cáo buộc là xông thẳng vào nhà nghi phạm giữa đêm rồi ngang nhiên bóp cò. Camera an ninh và đèn điện trong khu vực được tắt hoàn toàn trong suốt quá trình này.

Hồi tháng 4, báo cáo của một sĩ quan tình báo Philippines khẳng định cảnh sát được trả 400 USD khi giết một nghi phạm dụng ma túy. Họ thậm chí có thể bị liệt vào dạng tình nghi nếu không hoàn thành nhiệm vụ. Nhiều cảnh sát không hề giấu giếm chuyện họ giết người ngoài vòng pháp luật.

Mọi việc vượt ra ngoài tầm kiểm soát của chính phủ, khiến lực lượng chống ma túy trở thành một "cỗ máy giết người" đáng sợ.

Màn đêm trở thành nỗi sợ hãi và ám ảnh đối với người dân tại những khu phố nghèo ở thủ đô Manila. Những vụ giết chóc làm gián đoạn mọi khía cạnh của đời sống, để lại vết sẹo đau đớn cho những người mẹ, người vợ…

Những khuôn mặt bị quấn chặt trong băng dính, thi thể bị vứt rải rác bên đường, tấm giấy bìa kết tội được bỏ bên xác người chết, tất cả đều trở thành cảnh tượng thường thấy khi đêm xuống. Cuộc chiến đẫm máu cuốn theo cả sinh mạng của những đứa trẻ.

Theo CNN, một trong những câu chuyện đau lòng nhất là của bà Maria Musabia, người cùng lúc mất đi con trai và cháu nội sau khi những kẻ lạ mặt ập tới và bắn chết hai cha con.

Thi thể của họ được chôn cất bên rìa nghĩa trang bởi chi phí mua đất quá đắt đỏ. Trên quan tài của đứa cháu 5 tuổi, người bà vừa khóc vừa đặt lên những con gà với hy vọng lũ gà sẽ ăn hết lương tâm của kẻ đã sát hại cậu bé. Chỉ có điều, chẳng ai biết kẻ đó là ai.

Vào ngày bà Maria chôn cất con trai và cháu nội, ở cách đó không xa, ông Ricardo Medina lặng lẽ đứng quan sát. Ông là người trông coi nghĩa trang và từng chôn cất chính con trai Ericardo của mình 2 tháng trước.

Ericardo bị đâm nhiều lần và khuôn mặt của anh bị cuốn trong băng keo, một dấu hiệu cho thấy thủ phạm là các sát thủ.

“Tôi chôn cất con trai trong ngôi mộ được dành cho tôi”, ông nói. Đây đáng lẽ là nơi ông được chôn chung cùng người vợ quá cố của mình. Họ đã bỏ xương cốt của bà vào trong bao tải và đẩy vào bên trong để nhường chỗ cho thi thể của Ericardo.

Trong khi đó, hàng nghìn người chen chúc trong những trại cai nghiện cho rằng mình may mắn, dẫu phải sống trong buồng giam chật hẹp không đủ chỗ nằm hay dùng chung nhà vệ sinh cùng hàng trăm người khác.

Những trại giam tồi tàn và quá tải lập tức biến thành “thiên đường” bởi ở đó, những người nghiện ma túy không bị giết một cách bí ẩn, và gia đình họ không phải hứng chịu nỗi đau mất đi người thân.

Sau một năm, cuộc thanh trừng tội phạm ma túy lớn nhất lịch sử Philippines đã mang lại gì cho đất nước này vẫn đang là chủ đề gây tranh cãi. 

Kết quả rõ thấy nhất từ chiến dịch “hành quyết không cần xét xử" do vị tổng thống được mệnh danh “kẻ trừng phạt” phát động là số người chết tăng lên một cách chóng mặt.

Theo thống kê của Tổ chức Giám sát Nhân quyền (HRW), tính đến hết tháng 6, ít nhất 7.000 người, bao gồm cả trẻ em, đã thiệt mạng trong chiến dịch. Số liệu chết chóc trong một năm tại nhiệm của Tổng thống Duterte cao hơn tổng số người bị giết trong thời gian cầm quyền của nhà độc tài Philippines khét tiếng Ferdinand Marcos những năm 1972-1981.

Chính phủ tuyên bố chiến dịch đã thành công vang dội.

"Đúng là có hàng nghìn người chết, nhưng hàng triệu người được sống tốt", Oscar Albayalde, cảnh sát trưởng thủ đô Manila, nói với Reuters.

Ông Ernesto Pernia, thư ký hoạch định kinh tế cho Tổng thống Duterte, gọi những cuộc giết chóc là "sự tàn bạo cần thiết" cho con đường phát triển. 

Các quan chức chính phủ nói rằng nhờ chiến dịch chống ma túy mà tỷ lệ tội phạm giảm đáng kể, hàng nghìn kẻ buôn bán ma túy bị đưa vào tù, một triệu con nghiện đăng ký tham gia các chương trình cai ma túy. Họ nói thế hệ tương lai của Philippines đang được bảo vệ trước tệ nạn này.

Thế nhưng, bất chấp tuyên bố thành công của chính phủ, số liệu thực tế về thị trường ma túy cho thấy chiến lược của ông Duterte chưa mang lại hiệu quả. Nguồn cung ma túy không giảm, thậm chí giá mặt hàng này còn rẻ hơn. Các quan chức cho biết ma túy đá trên đường phố Manila nằm ở khoảng giá thấp nhất và giá của chúng đang xuống dù chỉ vài USD.

Cạnh đường ray tàu hỏa cũ kỹ ở Manila, gần khu kinh doanh Makati, người ta có thể dễ dàng tìm mua ma túy với mức giá chỉ vài peso (1 peso bằng 0,02 USD) cho một lần sử dụng.

"Nếu giá giảm, đó là chỉ dấu cho thấy các biện pháp thực thi pháp luật không hiệu quả", chuyên gia Gloria Lai ở Tổ chức chính sách ma túy quốc tế (IDPC), nhận định. 

Cuộc chiến với phương thức trấn áp đẫm máu cũng khiến người dân hoài nghi, trong khi nỗi lo sợ về tội ác không hề thuyên giảm. Nhiều người cho rằng những kẻ buôn "chất trắng" đã tái xuất sau khi cảnh sát ngừng tạm thời chiến dịch trấn áp hồi tháng 1/2017.

Eusebio, 52 tuổi, làm nghề đẩy xe để kiếm sống, cho biết những người buôn ma túy thỉnh thoảng đi bộ trên đường và gọi hỏi ông: “Anh trả bao nhiêu nào?”

“Khi các hoạt động chống ma túy bị tạm đình chỉ, thuốc phiện lại tràn lan”, ông nói. “Những người trước đây trốn chạy nay lại xuất hiện”.

Kết quả cuộc khảo sát gần đây nhất của tổ chức thăm dò ý kiến Social Weather Stations (SWS) công bố vào tháng 4 cho thấy tình trạng tội phạm và cướp bóc trong thành phố tăng lên 6,3%. Hơn 50% nói rằng họ lo sợ khi ra ngoài vào ban đêm, tỷ lệ hầu như không thay đổi kể từ khi chiến dịch chống ma túy được phát động.

Nhìn lại một năm, người Philippines đã trả quá nhiều máu cho những lợi ích không rõ ràng trong một cuộc chiến chống ma túy mà chiến thắng vẫn còn quá xa vời.

"Ông ta đã trở thành một chính trị gia dân túy, một kẻ thánh chiến chống ma túy. Bị ám ảnh bởi cái chết, ông ta đã mang viễn ảnh bạo lực của mình vào chính sách quốc gia", tờ New York Times miêu tả Tổng thống Duterte trong một bài báo.

Chống ma túy là cần thiết, song tính hiệu quả không rõ ràng đi đối với cách làm bạo lực của Duterte vấp phải làn sóng chỉ trích ngày càng dữ dội từ trong nước và quốc tế.

Theo cuộc khảo sát tháng 4 của SWS, công chúng có thể đã ủng hộ chiến dịch ma túy của Tổng thống Duterte trong giai đoạn đầu, song quá trình thực thi chưa minh bạch và hiệu quả không cao khiến họ cảm thấy bất bình sau đó. 92% người được hỏi nói rằng điều quan trọng là phải bắt sống nghi can ma túy.

Giới phân tích cho rằng tình trạng bạo lực có thể đẩy Philippines vào một "cơn say máu" không có hồi kết, đe dọa nền tảng của cả xã hội.

“Chúng ta có thể chứng kiến tình trạng không có pháp luật và sự sợ hãi. Kết quả sẽ có thêm nhiều người chết hơn nữa”, ông Chito Gascon, người đứng đầu Ủy ban Nhân quyền Philippines, cảnh báo.

"Tổng thống hành xử như thể ông ấy đứng trên luật pháp và ông ấy chính là luật pháp. Ông ấy phớt lờ tính thượng tôn pháp luật", linh mục Amado Picardal chỉ trích ông Duterte.

Cuộc chiến bị Liên minh Châu Âu (EU), Liên Hợp Quốc, chính quyền Mỹ dưới thời Tổng thống Barack Obama và nhiều chính khách quốc tế khác lên án gay gắt vì vi phạm nhân quyền.

Chiến dịch trấn áp ma túy mạnh tay tại Philippines cũng bị cáo buộc là một cuộc chiến chống lại người nghèo, khi quá tập trung vào người nghèo sử dụng ma túy và người bán ma túy quy mô nhỏ.

“Con quỷ” thực sự là những băng đảng lớn, những kẻ cầm đầu đường dây buôn bán ma túy với lợi nhuận béo bở phần lớn vẫn chưa bị phát hiện và bắt giữ.

Trong khi đó, các quan chức chính phủ bị bắt giam do có liên quan đến hoạt động buôn bán hoặc sử dụng ma túy thường nhanh chóng được trả tự do. Số liệu từ Bộ Tư pháp Philippines cho thấy 715 quan chức bị bắt giữ trong giai đoạn 2011-2016 do liên quan đến ma túy. Tuy nhiên, 74% trường hợp đã được tha bổng hoặc không bị truy tố.

Đối phó với vấn nạn ma túy là bài toán khó không chỉ riêng gì ở Philippines. Colombia hay Thái Lan đều từng phát động những cuộc trấn áp mạnh tay, tiêu diệt hàng nghìn người nhưng thất bại.

“Chúng tôi chưa thấy mô hình nào trên thế giới có cách tiếp cận cứng rắn mà hiệu quả với vấn nạn này”, Jeremy Douglas, trưởng đại diện khu vực của Cơ quan phòng, chống ma túy và tội phạm của Liên Hợp Quốc (UNODC), cho biết. Ông nói lực lượng chức năng có thể tạm thời làm gián đoạn hoạt động buôn bán ma túy trên đường phố nhưng không thể cắt đứt nhu cầu của những con nghiện.

Mặt khác, Philippines còn đang phải đương đầu với phiến quân khủng bố Maute tại Marawi ở miền nam nước này. Nhóm khủng bố thân IS tuyên bố kiểm soát thành phố hồi cuối tháng 5 và quân đội vẫn chưa thể trấn áp hoàn toàn.

Tổng thống Duterte tuyên bố sẽ không nương tay cho đến khi tên trùm ma túy cuối cùng đầu hàng. Ông đã gia hạn cho cuộc chiến chống ma túy từ cuối năm 2016 tới khi kết thúc nhiệm kỳ vào giữa năm 2022.

Trong bối cảnh các biện pháp bạo lực không phát huy hiệu quả, sự chống đối ngày càng gia tăng và tình hình bất ổn ở miền nam, cuộc chiến chống ma túy sẽ còn kéo dài. Những thi thể trên đường phố hay giọt nước mắt đau đớn của các bà mẹ sẽ là vết sẹo không bao giờ lành mà cuộc thanh trừng ma túy để lại trong tâm trí nhiều người Philippines.

Ám ảnh về cái chết của những nghi phạm, nỗi lo sợ người thân bị giết hại sẽ không bao giờ dứt. 

Trong căn hộ một phòng đơn nơi bà Perez sống cùng chồng và hai con gái, người phụ nữ 47 tuổi hướng mắt về phía chiếc tivi hỏng tiếng ở góc phòng.

Bản tin đang phát về một vụ giết chóc nữa. Thi thể rã rời của một nam thanh niên gầy gò được nhét vào túi đựng xác. Một người phụ nữ sụp xuống cạnh đó, gào thét trong tuyệt vọng.

Đôi mắt Perez ầng ậng nước. Bà nói bằng giọng run rẩy: "Tôi không muốn điều đó xảy đến với các con trai của mình".