Hiện ở khu vực bên ngoài các thành cổ Thăng Long, Huế đều còn lưu giữ những dấu tích của tục lệ này.
Tục trồng cây lưu niệm qua tên phố ở Hà Nội
Ở phía Bắc thành cổ Thăng Long, có một con phố tên là Hòe Nhai, bắt nguồn từ tên đường Hòe Nhai tử thời xưa nối từ Hoàng thành ra bến Đông Bộ Đầu trên sông Hồng.
“Hòe Nhai”, chữ Hán nghĩa là con đường trồng hòe. Sử sách ghi rằng từ thời Lý, có lệ quy định các quan ở kinh đô mỗi người phải đem trồng một cây hòe trên con đường này, từ đó đường được gọi thành tên này.
Hiện không còn tài liệu nào cho biết vì sao cây được chọn trồng lại là cây hòe. Tuy nhiên thời xưa, cây hòe là hình ảnh tượng trưng cho sự đỗ đạt, hiển vinh. Sân chầu của nhà vua thường trồng cây hòe.
 |
| Đại Việt Sử ký cho biết sau khi đánh đuổi quân Minh, vua Lê Thái Tổ ra chỉ dụ các quan quân phải trồng cây, trồng hoa khôi phục vẻ đẹp kinh thành Thăng Long. |
Các nhà Nho Việt Nam đều thuộc điển tích từ đời nhà Tống bên Trung Quốc, chuyện Vương Hựu tự tay trồng ba cây hòe trong sân nhà và nói rằng: "Con cháu ta sau này sẽ có đứa làm đến chức Tam công". Quả nhiên về sau, con của Vương Hựu là Vương Đán làm đến Tam công, nên từ "sân hòe" thường được dùng để chỉ gia đình có người đỗ đạt.
Ngoài đường Hòe Nhai, ngoại thành Thăng Long xưa còn có các con đường mang tên cây như đường Liễu Giai (trồng cây liễu) hay Núi Trúc (trồng cây trúc), nhưng không có sự tích ghi rằng các loại cây này do các quan trồng để lại.
Đến thời Lê, sau khi đánh đuổi quân Minh, lên ngôi hoàng đế vừa được một năm, năm 1429, vua Lê Thái Tổ đã ra chỉ dụ bắt các nhà các quan phải trồng cây, trồng hoa. Sách Đại Việt sử ký viết: “Cho đô tổng quản và quản lĩnh các đạo cùng các quan viên ở các phường trong kinh thành biết rằng hiện nay đất của các công hầu, bách quan đã có phần nhất định đều phải trồng cây, trồng hoa, không được bỏ hoang…”. Đây cũng là biện pháp để khôi phục lại vẻ đẹp của kinh thành Thăng Long bị tàn phá sau cuộc chiến tranh khốc liệt với quân xâm lược.
Tục khắc tên treo trên cây trồng
Sang đến thời Nguyễn, tục trồng cây của vua và các quan còn lưu lại tại rừng thông quanh đàn Nam Giao, là đàn tế trời đất ở Huế hiện nay. Theo bộ sử Đại Nam thực lục của Quốc sử quán triều Nguyễn, mùa Xuân, tháng 3/1834, vua Minh Mạng đã tự tay trồng 10 cây thông ở hai bên phải trái Trai cung (nơi vua nghỉ ngơi, trai giới cho thanh tịnh trước khi đăng đàn tế lễ), cạnh đàn Nam Giao, rồi treo biển đồng khắc bài minh do vua ngự chế lên cây để truyền lâu dài, sau đó còn sai các hoàng tử đều tự tay trồng thông quanh đường vua ngự.
Đến đời vua Thiệu Trị cũng noi gương ấy, vua đích thân trồng 11 cây thông ở đàn Nam Giao. Các hoàng thân quốc thích cũng như đại thần được vinh dự trồng mỗi người một cây thông quanh đàn Nam Giao, trên cây có buộc thẻ bài khắc họ tên mình.
Sang đời vua Tự Đức, quyền được trồng thông tại khu vực Nam Giao nới rộng tới quan văn tứ phẩm lẫn quan võ tam phẩm. Rừng thông Nam Giao vì vậy cũng mở rộng.
Từ đời Tự Đức đến đời Hàm Nghi, triều đình nhà Nguyễn quy định mỗi vị quan vào triều diện kiến nhà vua để được thăng chức nâng bậc, ngay sau đó phải lên đàn Nam Giao để tự tay trồng một cây thông với sự chứng kiến của phái đoàn đặc biệt gồm các thành viên đại diện bộ Lễ và bộ Công. Nếu không may cây bị chết thì phải trồng lại cây khác thay thế.
Về tục treo biển tên các quan lên cây, nhà nghiên cứu người Pháp, linh mục Léopold Michel Cadière, chuyên gia xuất sắc về văn hóa Việt, văn hóa Huế, đã bình luận: "Tấm biển cài trên cây đảm bảo đời sống cho cây. Đố ông quan nào chịu nổi tấm biển tên mình treo trên một cây khô héo vào dịp tế Giao? Nếu điều ấy xảy ra và đức vua lỡ trông thấy, thì ông quan nào đấy không chỉ chịu tủi nhục mà rất có thể sẽ đón nhận những hậu quả tai hại! Thật ra, qua việc ngỡ chừng nhỏ nhặt ấy, vua Minh Mạng đã thể hiện tầm chính trị nhìn xa trông rộng. Với sự thận trọng nhằm duy trì và phát triển cây xanh, vấn đề ngài từng quan tâm thể hiện hẳn đem lại những hướng dẫn thực tiễn quý báu cho các cơ quan nông lâm nghiệp ngày nay".
Tuy nhiên, sau khi nhà Nguyễn sụp đổ rồi hoàn cảnh chiến tranh sau này, rừng thông quanh đàn Nam Giao bị thu hẹp diện tích nhiều lần so với trước.
 |
| Bút ký của Phạm Quỳnh tả cảnh rừng thông mà vua quan nhà Nguyễn trồng. |
Rừng cây lưu niệm trong bút ký 100 năm trước
Trong bút ký Mười ngày ở Huế, nhà báo Phạm Quỳnh đã tả lại quang cảnh rừng thông vua quan nhà Nguyễn trồng trong dịp ông được chứng kiến lễ tế Nam Giao ở Huế năm 1918, như sau:
"Bốn bề đều giồng rặt những cây tùng, um tùm rậm rạp. Những cây gần cung là phần nhiều của Liệt thánh đời xưa giồng, lắm cây đã cao và to lắm. Ra ngoài một ít là những cây của các Hoàng thân, Vương công giồng. Còn ngoài xa là cây của các quan đại thần.
Đại để ngày nay những cây to đến một ôm, cao đến ngất giời, là những cây gieo hạt tự đời Gia (Long), Minh (Mạng), Thiệu (Trị), Tự (Đức) vậy. Khoảng đất ở sau Trai cung là những cây tùng mới giồng, mới cao được độ một thước hay hơn một thước ta, nhìn biển xem thì là những cây của các bậc đường quan ngày nay từ tứ phẩm giở lên vậy.
Người nào giồng đều có cái biển đã khắc tên hàm cùng năm tháng, buộc vào cái vòng bằng sắt treo lên trên cây".
Ông chủ bút báo Nam Phong nhận xét: "Nhìn qua một lượt mà sực nhớ đến bao nhiêu những bậc danh thần đại công của triều đình ta, người thì mất đã lâu dựng nên công nghiệp nhớn cho nước nhà, người thì mới mất tiếng thơm còn lừng lẫy trong châu quận, người thì hãy còn hoặc đương giúp thánh triều, hoặc đã về hưu nơi cố quận, thanh giá kẻ khen người trọng. Cũng là một cách kỷ niệm rất có ý nghĩa vậy".
