Nhiều người, thiên tư phú tánh, biết làm thi phú từ bé thơ. Người thì vừa tu oa, đã là ông hoàng bà chúa! Người chơi sách không đẻ bọc điều như vậy. Cũng có người tốt phước hưởng của phụ ấm, hoặc có sẵn tủ sách của cô bác cha mẹ lưu truyền lại. Nhưng phần đông, tự tạo lấy mình, và phải trọng tuổi mới hiểu thấu đáo thú chơi sách và biết giá trị bộ nào hay bộ nào dở.

Có khi khác, vì một dịp may, nhờ một cơ hội thuận tiện, khi nghe đồn trong một buổi dạ hội hay tiếp tân, khi thấy trong mục quảng cáo trong tờ báo, hoặc nhơn khi đi xem một cuộc triển lãm, viếng viện bảo tàng hay vào thư viện công cộng, rồi nảy ra ý sưu tầm và chơi sách.

Từ thuở nhỏ, tôi đã là một con sâu đọc sách. Tôi đọc bất luận sách, truyện, thơ, tuồng, đọc để mà đọc, lúc ấy tôi như con tằm ăn lá dâu, ăn để mà ăn, ăn thật nhiều, thật no, chớ chưa biết kén lá ngon lá tệ. Sách đẹp sách đóng bìa khéo tôi chưa biết thưởng thức, vì khi đọc, tôi đọc bất cứ nơi nào, trên giường, trên võng, kẹt sân, đi đâu tôi cũng có thủ một xấp giấy một cuốn sách để đọc; và đọc như thế, sách đóng bìa đẹp chỉ là bề bộn, mình sợ hư sợ rách đã bớt hứng thú không ít vậy.

Năm ra trường, lập gia đình, trước tiên tôi mua sách nhưng cốt ý để khỏi mượn nhờ chớ cũng chưa có lập tâm sắm sách như tiền nuôi heo bỏ ống.

Năm 1926, gia đình tan rã lần đầu, mà cũng lần đầu tiên tôi nhìn thấy cuốn sách là một bạn tốt, tốt hơn vợ và bạn trai nhiều. Nhơn trả phố, bán đồ thập vật để theo ở đậu ăn cơm tháng cho thêm tự do, tôi có một số tiền lưng khá gọi là lớn vào thời ấy: một ngàn bạc mặt năm 1926. Vừa đúng lúc báo “L’Impartial” rao bán một tủ sách của một học giả Pháp vừa từ trần. Tôi làm gan tìm nhà hỏi mua.

Tôi gặp một bà đầm già, chồng vừa mất, nay định về Tây an hưởng tuổi nhàn, nên muốn bán đi bớt phân nửa số sách của chồng để lại. Tủ sách gồm lối hai ba trăm quyển, chia ra làm hai bộ y nhau:

Một bộ bìa da đỏ, mạ vàng, bà chỉ cho xem nhưng nói trước nhứt định không bán vì bà muốn giữ lại làm kỷ niệm của chồng. Tôi nhìn kỹ, quyển nào cũng còn mới, không lem luốc, thêm có phần đẹp đẽ, sắc sảo nữa là khác. Tôi tiếc quá, trong bụng thầm muốn nài trả giá cao để mua sách như vầy cho khỏi sợ vi trùng truyền nhiễm.

Tủ sách của một nhà chơi sách. Nguồn: nasalaw.

Nhưng bà lắc đầu, chỉ cho tôi bộ thứ hai, độ non một trăm quyển, y hệt như bộ trước, duy khác là lớp đóng bìa da đen, lớp đóng bìa vải đen, xem có phần xấu xí, hư tệ hơn bộ kia. Bà nói đây là bộ sách của chồng thường dùng trong khi nghiên cứu và viết lách. Như cần dùng, bà sẵn lòng để rẻ. Tôi lật thử xem thì sách không vừa bụng, phần nhiều có gạch bút chì xanh đỏ lăng nhăng và thêm bớt nhiều chỗ nhiều đoạn bằng chữ viết tay quằn quèo.

Bìa sách cũng đã đúng tuổi, lùi xùi tơi tả, không ưng ý chút nào. Tôi già đò chê sách hư sách, và nói chỉ thích bộ trước bao nhiêu tôi cũng sẵn lòng mua. Bà nghe tôi chê, có ý sợ tôi bỏ đi thì không còn ai xã giùm bà mớ sách dư xài ấy, nên bà hạ giọng thiết tha :

Sách này không đâu có. Mua không phí tiền đâu mà sợ! Chồng tôi xưa trọng dụng nó và quí vô ngần. Thầy không mua, tôi đem về Pháp sẽ hiến cho thư viện quốc gia. Chỉ vì thân già, một bộ mang đi cũng đủ nhọc, hai bộ thì nó bận chân vướng cẳng thêm cho già. Như thầy ưng mua, tôi tính mới, dứt giá một trăm sáu chục đồng (160 $) tám mươi bốn cuốn sách (84), ối là rẻ, Chúa ôi là Chúa!

Tôi mừng quá, lật đật chi tiền, và không quên ép Bà biên cho ba chữ nay còn để dành trong hồ sơ :

Saigon le 30 Août 1926

Reçu de Monsieur Vuong Hong Sen la somme de Deux cent soixante piastres pour la vente de 84 livres provenant de la bibliothèqae de mon mari - y compris le grand Dictionnaire chinois de Mr de Guignes, édition de 1813, dont le prix est de Cent piastres.

Je dis 84 livres Signé: Vve J.C. BOSCQ

(Timbre de quittance de 0$12)

Đọc tờ biên nhận, nay đã biết chồng bà tên J. C. Boscq. Nếu đã hài danh hài tánh mà các bạn vẫn không quan tâm đến nhơn vật này thì việc cũng nên tha thứ, tha thứ cho tuổi trẻ trung của các bạn mà tôi thèm thuồng, tha thứ cho lối hành văn lẩn thẩn quên nói lão chết đã ba mươi ngoài năm ai tài nào nhớ nổi!

Kỳ trung ông Boscq, nhà ở một con đường với anh Nguyễn Hiến Lê, trên Tân Định (nay đường Huỳnh Tịnh Của), là môn đệ cụ Trương Vĩnh Ký, lão thông Nha học, nói giỏi tiếng Việt từng cộng sự với ông Diệp Văn Cương và Nguyễn Văn Mai, ông vốn là thông dịch quan của Tòa Tư pháp, tác giả quyển Méthode de lecture Boscq, lại là một nhà chơi sách khét tiếng thời ấy.

Không dè với hai trăm sáu chục bạc, tôi nghiễm nhiên trở nên người nối nghiệp cho ông để cất giữ những sách hư rách và bụi bặm nhưng quí vô giá đối với thời buổi hiện tại. Và nhờ có duyên kiếp trước, rõ lại những sách bà đầm mang về Pháp tuy còn mới, nhưng tên tuổi không nhiều như những sách tôi mua được, gồm những bộ có chữ ký và chữ viết của các soạn giả đồng thời với ông Boscq như các cụ Trương Vĩnh Ký, Trương Minh Ký, v.v.

Tôi dạn thêm và hỏi bà còn những gì muốn bán cho gọn nữa chăng, khi ấy bà đưa tôi vào văn phòng của chồng bà, tôi thấy sách mà ngốt nhưng toàn những bộ dễ kiếm, có tiền là mua được ngay từ bên Pháp chuyển sang. Tôi để ý và hỏi nài được quyển tự điển Hoa - Pháp - La-tinh (Dictionnaire chinois-français-latin) của de Guignes, tôi mua một trăm bạc về sau bán ra được hai ngàn năm trăm đồng, (sau năm 1954).

[...]

Nhưng không giỏi gì xây dựng Trái đất bằng chữ “ nếu , trở lại thực tế, khi ra về, tôi thấy bỏ xó kẹt một gói giấy nhựt trình, tuy chưa biết trong ấy gói những sách gì, tôi cứ hỏi mua, bà đưa nghiêng mắt liếc sơ gói giấy rồi lên giọng đài các: “Ối! Đó là sách chữ Tàu, không biết nói gì ở trỏng! Tôi không định bán, cũng không biết bao nhiêu mà định. Thầy mua sách tôi đã nhiều, cứ lấy về chơi. Tôi cho thầy đó!”.

Cám ơn, từ giã, ôm về, chải bụi, o bế lại và xem kỹ: Mẹ ôi! Đó là bộ “Hoàng Việt luật lệ đời Gia Long”, mỗi quyển có ấn chữ son “Khâm Sai Đại Thần”.